در بین گنجینه‌های تاریخی ایران، تخت جمشید مانند نگینی درخشان می‌درخشد. این شاهکار نبوغ و هنر انسانی، روزگاری پایتخت بهاری هخامنشیان بوده است و امروز، شکوه و عظمت گذشته ایران را به نمایش می‌گذارد.
تخت جمشید، این شاهکار بی‌نظیر معماری جهان باستان، نمادی از شکوه و عظمت امپراتوری هخامنشی است که همچنان روح تاریخ ایران را زنده نگه می‌دارد. تخت جمشید که به پرسپولیس نیز شناخته می‌شود، در نزدیکی شهر مرودشت استان فارس قرار دارد. این مجموعه باستانی در گذشته نه‌تنها به‌عنوان ۱ مرکز اداری و تشریفاتی در دوران داریوش بزرگ و جانشینانش شناخته میشد، بلکه به‌عنوان نمادی از همزیستی فرهنگ‌ها و قدرت هخامنشیان بوده است.
پرسپولیس، با نقش‌برجسته‌های چشمگیر و سنگ‌نوشته‌های پرمعنا، داستان‌های بسیاری در خود دارد و همچنان مورد توجه تاریخ‌دانان، باستان‌شناسان و گردشگران سراسر جهان است. در ادامه با بوکینگ همراه باشید تا این اثر بی‌نظیر و اسرار نهفته در آن را بیشتر بشناسید.
اطلاعات لازم درباره تخت جمشید:
- تخت جمشید کجاست؟
- تاریخچه تخت جمشید
- بخش های مختلف تخت جمشید
- نقوش برجسته و سنگ تراشی های تخت جمشید
- نقش برجسته‌های مهم تخت جمشید
- سنگ نوشته ها و کتیبه های مهم تخت جمشید
- موزه تخت جمشید
- عجایب تخت جمشید
- اطلاعات بازدید از تخت جمشید
- نکات بازدید از تخت جمشید
- دیدنی های اطراف تخت جمشید
تخت جمشید کجاست؟
- آدرس: استان فارس، شهرستان مرودشت، میدان ملل (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۹۱۰۱۱۴۲۵ ۰۲۱
- وبسایت: Persepolis.Ir
تخت جمشید در دامنه‌های کوه‌های مرودشت (کوه رحمت) قرار دارد. این مجموعه که در شمال شرقی شهرستان مرودشت و شهر شیراز واقع شده است، با مرودشت حدود ۱۳ کیلومتر و با شیراز تقریبا ۶۳ کیلومتر فاصله دارد؛ همچنین فاصله آن تا فرودگاه شیراز و ترمینال کاراندیش شیراز، حدود ۷۰ کیلومتر است.
مسیر دسترسی به تخت جمشید
تخت جمشید در جاده اصفهان-شیراز قرار دارد و از مبدا شیراز به ۲ روش می‌توانید به آن دسترسی پیدا کنید:
- وسیله نقلیه شخصی: برای استفاده از وسیله نقلیه شخصی ابتدا باید به مرودشت بروید؛ سپس به سمت شمال مرودشت حرکت کنید و وارد جاده شیراز به تخت جمشید شوید. با پیمودن ۷ کیلومتر و عبور از میدان ملل، وارد مسیر دسترسی به تخت جمشید خواهید شد.
- حمل‌ونقل عمومی: برای استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی (از مبدا شیراز) باید به ترمینال کاراندیش مراجعه کنید. در این ترمینال، مینی‌بوس و اتوبوس به مقصد تخت جمشید در دسترس است.
تاریخچه تخت جمشید
در سال ۵۱۸ پیش از میلاد، به دستور داریوش بزرگ (داریوش اول)، ساخت تخت جمشید در دامنه کوه رحمت یا همان کوه مهر، آغاز شد؛ این مجموعه چنان در دل کوه قرار گرفته که گویی بخشی از آن است و عنصری واحد هستند.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: نامشخص
برمبنای کتیبه روی دیوار جنوبی مجموعه تخت جمشید، پیش از ساخت این مجموعه تاریخی، نشانه‌ای از سکونت ایرانیان در محدوده کوه رحمت وجود نداشته است. داریوش بزرگ در بخشی از متن این کتیبه، به زبان ایلامی، بیان کرده است:
«من داریوش‌شاه هستم، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهای بسیار، پسر وشتاسپه، یک هخامنشی. چنان‌که بر بالای اینجا، این دژ ساخته آمد، پیش از آن در اینجا دژی ساخته نشده بود، به خواست اهورامزدا این ارگ را من ساختم.»
بعد از داریوش بزرگ، پسر او خشایارشا پروژه ساخت و توسعه تخت جمشید را ادامه داد. بعضی از بناهای معروف تخت جمشید مثل کاخ هدیش به دستور این شاه هخامنشی ساخته شد. بعد از خشارشا نیز دیگر شاهان هخامنشی در طول سالیان دراز، بناهای مختلفی ساختند. براساس یافته‌ها و پژوهش‌ها، توسعه این مجموعه حتی در آخرین سال‌های حکومت هخامنشیان نیز ادامه داشت؛ چنان که برخی از بناها نیمه‌تمام مانده‌اند.
به هر ترتیب، تخت جمشید با برخورداری از مهندسی پیشرفته و نقوش برجسته هنری، نمادی از قدرت و فرهنگ حکومت هخامنشی بود و پادشاهان این سلسله حدود ۲۰۰ سال بر این مجموعه حکمرانی کردند. اما در سال ۳۳۱ پیش از میلاد، در پی حمله اسکندر مقدونی، این مکان توسط سپاهیان اسکندر به آتش کشیده شد: رویدادی که برخی مورخان آن را انتقامی برای تخریب آتن می‌دانند، در حالی که برخی دیگر این اقدام را نتیجه تحریک احساسی معشوقه او می‌دانند. بعد از ویرانی و گذشت سالیان دراز، حتی نام تخت جمشید نیز فراموش شد؛ با‌این‌حال، امروز می‌دانیم که ایرانیان باستان، این مجموعه را پارسه می‌خواندند، یونانیان هم آن را پرسپولیس (شهر پارس) می‌نامیده‌اند.
با همه آنچه بر سر تخت جمشید آمده، این مجموعه هنوز بازتاب‌کننده عظمت و شکوه آن دوره است و رازهای بسیاری دارد. معماری و هنر به کار رفته در ساخت این مجموعه به‌قدری از زمان خود جلو بوده که طی سال‌ها مورد کاوش و تحقیقات قرار گرفته است تا رازهای بیشتری از آن کشف شود و شناخت بهتری از گذشته به دست آید.
اولین کاوش‌ها روی تخت جمشید در سال ۱۳۰۹ شمسی (۱۹۳۱ میلادی)، یعنی در دوره پهلوی اول، انجام شد. ارنست امیل هرتسفلد (Ernst Emil Herzfeld)، باستان‌شناس آلمانی، رهبر اولین پروژه کاوش در تخت جمشید بود. براساس یافته‌های هرتسفیلد، تخت جمشید پایتخت اداری و سیاسی هخامنشیان نبوده است؛ درواقع این مجموعه به‌عنوان مرکز تشریفاتی و سیاسی ساخته شده و از آن برای برگزاری مراسم نوروز و پذیرایی از نمایندگان ملت‌های تحت فرمان پادشاهان هخامنشی استفاده میشد.
بعد از کاوش‌ها و انجام پژوهش‌های متفاوت، مجموعه تخت جمشید در سال ۱۳۵۷ شمسی (۱۹۷۹ میلادی) براساس معیارهای یکم، سوم و ششم یونسکو، به‌عنوان یکی از میراث جهانی در این نهاد ثبت شد.
تخت جمشید قبل از ویرانی
تخت جمشید پیش از ویرانی، پایتخت آیینی و سیاسی هخامنشیان و همچنین نمادی از عظمت و نظم بی‌نظیر این امپراتوری بود. این مجموعه بی‌همتا، در پای کوه رحمت (مهر) ساخته شد و به منظره‌ای فوق‌العاده از دشت و جلگه‌های اطراف دید داشته است.
منبع عکس: سایت لحظه آخر. تصویرگر: نامشخص
در دوران پیش از ویرانی، فضای درون مجموعه تخت جمشید شبیه شهرکی بزرگ با کاخ‌ها، تالارها و عمارت‌های بزرگ و کوچک بود؛ فاصله بین این بناها هم خیابان‌کشی شده بود. هریک از بناهای مجموعه تخت جمشید برای هدفی خاص طراحی شده بودند و کاربری متفاوتی داشته‌اند.
طراحی مجموعه تخت جمشید، با توجه به فناوری‌های امروزی، در زمان خودش بسیار پیشرفته و حساب‌شده بود؛ طراحی‌های داخلی بناها، سیستم فاصلاب به کار رفته و همچنین تزیینات موجود در این مجموعه ارزشمند، سندی از گذشته پرافتخار و ذکاوت ایرانیان باستان است. این موضوع به‌طور ویژه در طراحی کاخ آپادانا (بار عام) دیده می‌شود؛ جایی که طراحان و معماران، پله‌های این کاخ را کم ارتفاع و پاگرد آن را وسیع ساخته‌اند تا مهمانان با متانت زیاد و آزادی عمل حرکت کنند و فضایی شکوه‌مند شکل بگیرد.
براساس روایت‌های تاریخی، تخت جمشید اقامتگاه بهاری هخامنشیان و پایتخت حکمرانی آنان بوده است. در طول دوران طلایی هخامنشیان، پادشاهانی همچون داریوش بزرگ، خشایارشا و اردشیر یکم بر این مجموعه حکمرانی کردند. در این دوران در تخت جمشید جشن‌های بزرگی مانند نوروز برگزار میشد و ملت‌های تابع امپراتوری هخامنشی در روز نخست سال نو در این مجموعه گردهم می‌آمدند و با شاه هخامنشی دیدار می‌کردند.
ویلیام گراهام سامنر (William Graham Sumner)، جامعه‌شناس و مردم‌شناس آمریکایی، برآورد کرده که تخت جمشید و دشت مرودشت در دوره هخامنشی، حدود ۴۳ هزار نفر جمعیت داشته است.
بخش های مختلف تخت جمشید
با وجود ویرانی‌های وارد شده بر تخت جمشید، بقایای این مجموعه همچنان ایستاده‌اند و گواهی از دوران باشکوه هخامنشیان و پیشرفت هنر و تمدن آن دوران هستند. این میراث، هرساله بازدیدکنندگان زیادی از سراسر جهان را به خود جذب می‌کنند.
ستون های تخت جمشید
سرستون‌ها و ستون های تخت جمشید، تصویری آشنا از این منطقه باستانی هستند که امروزه در بسیاری از بناها و نمادهای الهام‌گرفته از ایران باستان به چشم می‌خورند. این ستون‌ها که تنها بخشی از کاخ‌های باشکوه هخامنشی بوده‌اند، اسنادی زنده از عظمت بناهای این مجموعه محسوب می‌شوند.
منبع عکس: سایت گردشرو. عکاس: نامشخص
تخت جمشید، ستون‌هایی با بدنه چوبی و ستون‌هایی با بدنه سنگی داشته است. این ستون‌ها در کاخ‌ها و قسمت‌های مختلف تخت جمشید دیده می‌شوند. کاخ صد ستون و کاخ آپادانا، بیشترین تعداد ستون‌ها را داشته‌اند. کاخ آپادانا ۷۲ ستون داشت که در‌حال‌حاضر از این تعداد، تنها ۱۴ عدد به جای مانده است؛ اما همین باقی‌مانده‌ها نیز گواه شکوه و جلال این کاخ هستند.
ستون‌های بلند و سنگین این کاخ، با ارتفاع بیش از ۲۰ متر و وزنی نزدیک به ۸۵ تن، مهارت شگفت‌انگیز سازندگان این بنا را نشان می‌دهند. شیوه ساخت این ستون‌ها، با وجود فناوری‌های محدود آن زمان، هنوز یکی از پرسش‌های جالب‌توجه در مطالعات باستان‌شناسی است. ستون‌های کاخ صد ستون نیز شامل ۱۰ ردیف ۱۰ عددی میشد؛ بدنه ستون‌های این کاخ از چوب بود و امروزه، فقط پایه‌های سنگی این ستون‌ها باقی مانده است. کاخ‌های کوچکتر مجموعه تخت جمشید مثل هدیش و سه دری، ستون‌های کمتری دارند و اغلب ۴ ستونی هستند.
ستون‌های سنگی تخت جمشید از ۳ بخش پایه، بدنه شیاردار و سرستون تشکیل می‌شوند. سرستون‌ها از مهم‌ترین قسمت‌های ستون‌ها هستند که به‌عنوان جلوه‌ای نمادین از هنر هخامنشیان شناخته می‌شوند. سرستون‌ها از ۲ حیوان پشت به هم تشکیل شده‌اند و مفاهیمی اسطوره‌ای و افسانه‌ای را منتقل می‌کنند.
در سرستون‌های تخت جمشید، نقش حیواناتی مثل شیر، گاو و عقاب دیده می‌شود. گاو و شیر ممکن است به نمادهای نوروز اشاره داشته باشند؛ به‌ویژه که در ایران باستان، گاو، نماد ماه و شیر، تجسم خورشیده بوده است و نوروز را زمان اعتدال و برابری قدرت‌های ماه و خورشید می‌دانسته‌اند. علاوه‌بر نمادهای فرهنگی و جلوه‌های هنری، ساختار و طراحی مهندسی این ستون‌ها و سرستون‌ها جالب‌توجه است. به نظر می‌رسد در‌حالی‌که وزن سقف روی بدنه اصلی ستون‌ها بوده، سرستون نقشی مانند براکت در معماری (عنصری مثلثی که برای تحمل وزن به کار می‌رود) داشته‌اند.
پلکان ورودی
پلکان ورودی تخت جمشید، راه اصلی دسترسی به صفه این مجموعه است که شامل دو ردیف پله قرینه می‌شود. هر ردیف، با ۶۳ پله آغاز می‌شود که این پله‌ها به پاگرد بزرگی می‌رسد، بعد از پاگرد و در جهت مخالف پله‌های قبلی، ۴۸ پله دیگر وجود دارد. هر ردیف پلکان، در مجموع شامل ۱۱۱ پله با طول ۶۹۰ سانتی‌متر، عرض ۳۸ سانتی‌متر و ارتفاع ۱۰ سانتی‌متر می‌شود.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
هدف از طراحی پلکان‌های ورودی صفه تخت جمشید با ارتفاع کم و پاگرد بزرگ، تسهیل و کند کردن حرکت پیاده‌‌روی و ایجاد فضایی باشکوه برای مراسم رسمی بوده است؛ البته برخی از باستان‌شناسان معتقدند ارتفاع کم پله‌ها برای ساده کردن حرکت اسب و حیوانات باربر بوده است.
پلکان‌های ورودی تخت جمشید، از عجیب‌ترین سازه‌های مهندسی این مجموعه هستند. این پلکان‌ها با استفاده از سنگ‌های عظیمی ساخته شده‌اند که بدون مصالح روی هم چیده و به‌وسیله بست‌های خاصی (دم چلچله‌ای) به یکدیگر متصل شده‌اند. نوع برش سنگ‌ها و بست‌های بکار رفته، بسیار شبیه سازه‌های دوره خشایارشا است؛ از‌این‌رو بسیاری از باستان‌شناسان، ساخت پلکان‌های ورودی را نیز به این شاه هخامنشی نسبت می‌دهند. در گذشته در کناره این پله‌ها، کنگره و جان‌پناه وجود داشته که امروز، فقط بخشی از آن‌ها به‌جا مانده است.
دروازه ملل
حدود ۲۲ متر بعد از پلکان‌های ورودی، کاخ و دروازه ملل قرار دارد. این دروازه یکی از ورودی‌های اصلی تخت جمشید به شمار می‌رود و اولین بنایی است که در معرض دید بازدیدکننده‌ها قرار می‌گیرد.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
اغلب باستان‌شناسان معتقدند دروازه ملل متعلق به زمان خشایارشا است؛ با وجود این، ممکن است داریوش بزرگ بنای این کاخ را پی‌ریزی و خشایارشا، ساخت آن را تکمیل کرده باشد. این دروازه، متشکل از تالاری با دیوارهای خشتی، ۳ درگاه و ۴ ستون است. در درگاه‌های غربی و شرقی این کاخ، نقوش برجسته‌ای از گاوهای بزرگ و موجوداتی افسانه‌ای با بدن حیوان و سر انسان وجود دارد.
به نظر می‌رسد نمایندگان ملت‌های مختلف، بعد از عبور از پلکان ورودی، از طریق درگاه غربی دروازه ملل، وارد تالار این کاخ می‌شدند و روی سکوهای سنگی دور تالار، برای ورود به کاخ آپادانا به انتظار می‌نشستند. بالای درگاه‌ها نیز کتیبه‌ای در ۴ نسخه و به ۳ زبان و خط مختلف (پارسی باستان، ایلامی و بابلی) دیده می‌شود. این کتیبه اطلاعات زیادی راجع به دروازه ملل می‌دهد و متن آن به شرح زیر است:
«خدای بزرگ اهورا مزدا است که این زمین را آفرید، که خشایار را شاه کرد، یکی را شاه بسیاری، یکی را سرور بسیاری. من (هستم) خشایار شاه، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهایی که مردم گوناگون دارند، شاه این جهان فراخ و دور، پسر داریوش شاه، از هخامنشی. گوید خشایارشاه: این بارگاه همه ملل (دوورثیم ویسه دهیوم) را به من توفیق اهورا مزدا ساختم. بسا ساختمان‌های خوب دیگر در این پارسه کرده آمد. که من برآوردم و پدرم برپا کرد. هر آن بنایی که زیبا می‌نماید، همه را به تایید اهورا مزدا، ما ساختیم. گوید خشایارشاه: اهورا مزدا مرا بپاياد و کشور را و هرچه بر دست من ساخته آمده و هرچه بر دست پدرم بر پا گشته، این‌ها را نیز اهورا مزدا بپاياد.»
کاخ آپادانا
ساخت کاخ آپادانا به فرمان داریوش بزرگ، برای برگزاری جشن نوروز و میزبانی از نمایندگان کشورهای دیگر، آغاز شد و خشایارشا آن را تکمیل کرد؛ این کاخ، ظرفیت پذیرایی از ۱۰ هزار مهمان را داشته است. بنابر پژوهش‌ها و نظرات باستان‌شناسان، آپادانا، بزرگترین کاخ داریوش بزرگ بوده و ساخت آن حدود ۳۰ سال طول کشیده است.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
کاخ آپادانا از ۱ تالار مرکزی، ۳ ایوان (در غرب، شمال و شرق تالار مرکزی)، ۴ برج مربعی و حیاط تشکیل می‌شود. تالار مرکزی، طرحی مربع‌شکل با ۳۶ ستون (۶ ردیف ۶ عددی) داشته؛ هریک از ایوان‌های این کاخ نیز ۱۲ ستون داشته است. ستون‌های کاخ آپادانا، متشکل از ساقه‌ای شیاردار، پایه ستون و سرستون هستند. از این ۷۲ ستون، تنها ۱۴ عدد باقی‌مانده که یکی از آن‌ها، در شمال شرقی ایوان شرقی، بازسازی شده است؛ البته بنابر روایات جهانگردان اروپایی و نگاره‌های آن‌ها، تعداد این ستون‌ها در سال ۹۹۷ شمسی (۱۹۱۶ میلادی)، ۲۰ عدد بوده و از آن زمان تاکنون، ۶ ستون ویران شده‌اند.
در ۴ گوشه تالار مرکزی کاخ آپادانا، ۴ صندوق دفن شده بود که در هرکدام، ۲ لوح زرین و سیمین قرار داشته است. روی این لوحها، سخنانی از داریوش بزرگ درباره گستره قلمرو هخامنشیان به ۳ زبان پارسی باستان، ایلامی و بابلی حک شده است. امروزه، ۲ عدد از این کتیبه‌ها در موزه ملی ایران نگهداری می‌شوند. متن این کتیبه‌ها را در ادامه می‌خوانید:
«داريوش شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه كشورها، پسر ويشپسر ويشتاسپه (از نژاد) هخامنشی. داريوش شاه گويد: اين است كشوری كه من دارم. از (جايگاه) سكاهايی كه آنسوی سغد تا برسد به (حبشه)، از هندوستان تا برسد به لوديه، آن را اهورامزدا، مهست خدايان، به من بخشيده است. اهورامزدا مرا و اين خاندان شاهيم را بپاياد.»
کاخ آپادانا قبل از ویرانی، شکوه بسیاری داشت و طراحی و مهندسی آن شگفت‌انگیز بود؛ بهطوریکه باستان‌شناسان معتقدند هنرمندان زیادی در ساخت این بنا مشارکت داشته‌اند. ظرافت و زیبایی کار هنرمندان هخامنشی را می‌توان در سرستون‌های گاو دوسر این کاخ مشاهده کرد که زیر آن‌ها نیز به نقشی از گل و بوته مزین شده است.
ناودان‌های داخل دیوارهای کاخ آپادانا، از بزرگترین عجایب مجموعه تخت جمشید و نشانه‌های مهندسی پیشرفته هخامنشیان به شمار می‌روند. این ناودان‌ها که به آبْروهای زیرزمینی متصل هستند، برای جلوگیری از جمع شدن آب و آسیب رسیدن به بنای کاخ آپادانا طراحی شده بوده‌اند.
درگاه‌های شمالی کاخ آپادانا، ورودی‌های اصلی آن بوده و روکشی از طلا داشته‌اند. در سال ۱۳۲۰ شمسی، نقوشی برجسته از ۳ گاو بالدار یافت شد که متعلق به این قسمت بوده‌اند.
در جنوب تالار اصلی کاخ آپادانا، ۲ درگاه، قرینه درگاه‌های شمالی، وجود دارد که به ایوان شاهان می‌رسد. این ایوان به کاخ‌های تچر، هدیش و همچنین کاخ مرکزی دسترسی دارد؛ درواقع شاه از طریق این ایوان می‌توانست به قسمت‌های مختلف مجموعه تخت جمشید دسترسی پیدا کند. در این ایوان و فضاهای اطراف آن آثار زیادی کشف شده است که مهم‌ترین آن‌ها شامل تاج زرین و سکه‌های هخامنشی می‌شود. سکه‌های یافت شده، به تصاویر شیر گاوشکن و نیم‌تنه داریوش بزرگ مزین شده‌اند.
بدون شک، ایوان شرقی کاخ آپادانا با حجاری‌ها و سنگ‌نگاره‌های ظریفش، یکی از زیباترین قسمت‌های تخت جمشید محسوب می‌شود. از ۱۲ ستون این ایوان، ۶ ستون همچنان سالم است و سرستون‌های شیر دوسر آن‌ها، ظرافت هنر هخامنشی را به رخ می‌کشد. همچنین روی دیوارهای این ایوان، تصویر نیم‌رخ سربازان پارسی با نیزه‌هایی در دست، حجاری شده است. این ایوان ۲ ردیف پلکان قرینه با لبه‌های کنگره‌دار و طاقچه‌هایی ذوزنقه‌شکل نیز دارد. روی بدنه این پلکان هم سنگ‌نگاره معروف پیشکش‌آوران دیده می‌شود که در آن، نمایندگان ملت‌های مختلف با لباس‌های قوم خود و هدایایی در دست به تصویر کشیده شده‌اند.
در ایوان شرقی کاخ آپادانا، نقوش بسیار زیادی دیده می‌شود، اما گل‌های ۱۲ پر، حلقه‌های بالدار، نخل‌های بلند و تندیس‌های ابوالهول و شیر بالدار، پرتکراترین آن‌ها است. از این نظر، باستان‌شناسان ایوان شرقی را یکی از پرنمادترین قسمت‌های تخت جمشید می‌دانند؛ چراکه هریک از این نقوش، معنی خاصی داشته‌اند؛ برای مثال، درخت نخل که تقریبا در همه موارد همراه شاه نقش شده، نشانه برکت است. ابوالهول را برای دور کردن شیاطین و زشتی‌ها از قلمرو هخامنشی حکاکی می‌کرده‌اند؛ بال عقاب و تنه شیر نیز نماد قدرت و شکوه امپراتوری هخامنشیان بوده است.
تالار آیینه (کاخ تچر)
کاخ داریوش اول هخامنشی، با نام‌های تالار آیینه و کاخ تچر شناخته می‌شود. علت شهرت این کاخ به تالار آیینه، برخورداری از دیوارهای سنگی صیقلی بود که نور را منعکس می‌کردند و تصویر انسان در آن‌ها کاملا مشخص بود.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
تالار آیینه (کاخ تچر) به دستور داریوش بزرگ ساخته شده و کاخ اختصاصی این شاه هخامنشی بوده است. این موضوع در کتیبه یافت شده در کاخ تچر نیز مشخص است؛ متن این کتیبه به شرح زیر است:
«داریوش شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، پسر ویشتاسب هخامنشی که این تچر را ساخت.»
علاوه‌بر کتیبه یاد شده، سنگ‌نوشته‌هایی از دوره‌های مختلف تاریخی و به زبان‌های متفاوت در این کاخ وجود دارد؛ به همین دلیل محققان از تالار آیینه به‌عنوان موزه خط یاد می‌کنند. ازجمله این سنگ‌نوشته‌ها می‌توان به کتیبه‌هایی از خشایارشا و اردشیر سوم به خط میخی، ۲ کتیبه به خط پهلوی ساسانی و کتیبه‌هایی به خط کوفی، نسخ و نستعلیق اشاره کرد.
در کنار کتیبه‌ها، در قسمت‌های مختلف کاخ تچر نقوش برجسته مهمی وجود دارد. روی پلکان غربی کاخ که توسط اردشیر سوم ساخته شده است، نقوش برجسته خدمت‌گزاران کاخ شاهی دیده می‌شود؛ اما مهم‌ترین نقوش برجسته این کاخ، روی درگاه شمالی و جنوبی کاخ تچر حک شده‌اند. این نقوش برجسته، داریوش اول را به همراه خدمتکارانش نشان می‌دهد. تصویر شاه در این نقوش (دستبند، گردنبند، ریش و تاج) با طلا تزیین شده بود؛ اما این طلاها در حمله اسکندر به غارت رفتند.
کاخ ملکه
کاخ ملکه روی کم‌ارتفاع‌ترین قسمت تخت جمشید بنا شده است. این کاخ شامل ۱ تالار 12 ستونی، ایوان 8 ستونی در شمال و حیاطی در جنوب می‌شود. در گذشته ستون‌های کاخ، چوبی بوده که بر اثر آتش‌سوزی تخریب شده‌اند و تنها پایه‌های سنگی آن‌ها باقی مانده است.
کاخ ملکه، اتاق‌های بزرگ و کوچک بسیاری دارد؛ از‌این‌رو، آن را اندرونی یا حرم‌سرای شاهی نیز می‌دانند. البته نقوش شاه به همراه خدمه و خواجه حرم در درگاه‌های سنگی کاخ نیز این نظریه را تایید می‌کنند. بر درگاه‌های سنگی تالار کاخ، نقوش برجسته‌ای از خشایارشا در حال شکار شیر نیز دیده می‌شود؛ همچنین در ایوان شمالی کاخ ملکه، نقش برجسته سواری شمشیر‌به‌کمر به همراه چند ملازم دیده می‌شود. هرتسفلد این نقش را مربوط دوره ساسانی دانسته و فرد سواره را به اردشیر بابکان نسبت داده است. این نقوش با ابزاری نوک‌تیز حکاکی شده‌اند و به نقوش سوزنی معروف هستند.
بنای کاخ ملکه طی کاوش‌های هرتسفلد آشکار شد و توسط فردریش کرفتر بازسازی شد. امروزه از این بنا به‌عنوان موزه، کتابخانه و بخش اداری تخت جمشید استفاده می‌شود.
کاخ ه یا اچ (H)
کاخ «ه» که به کاخ اردشیر یکم نیز شناخته می‌شود، در جنوب غربی صفه تخت جمشید و در نزدیکی کاخ هدیش قرار دارد. پلکان‌های ورودی این کاخ به دلیل برخورداری از نقوش برجسته، مهم‌ترین قسمت آن هستند؛ البته امروز، فقط ویرانه‌هایی از این راه‌پله‌ها باقی مانده است.
منبع عکس: سایت ویکی‌پدیا. عکاس: نامشخص
به نظر می‌رسد نقوش برجسته پلکان ورودی کاخ ه، ۲ گروه ۱۶ نفره (نیزه‌دارهای پارسی) را نشان می‌داده است که کنار کتیبه‌ای به زبان پارسی باستان و مقابل یکدیگر صف کشیده‌اند. این کتیبه، پشت‌سر هریک از گروه‌ها نیز به تصویر کشیده شده است. همه این کتیبه‌ها کاملا شبیه کتیبه اردشیر یکم روی پلکان غربی کاخ تچر هستند؛ به همین دلیل به نظر می‌رسد که پلکان کاخ ه در کاخی دیگر ساخته شده بود و بعدها نقوش برجسته پلکان به کاخ ه منتقل شده‌اند. قسمتی از متن کتیبه به‌جا مانده را در ادامه می‌خوانید:
«خدای بزرگ است اهورامزدا که آسمان را آفرید، که این زمین را آفرید، که مردم را آفرید، که شادی را از برای مردم آفرید، که اردشیر را شاه کرد. به خواست و تایید اهورامزدا، این کاخ را که پدرم خشایارشاه بنایش را آغاز کرده بود، تمام کردم. باشد که اهورامزدا، مرا و شهریاری مرا و آنچه که من کردم، جاودان دارد.»
متن کتیبه، ساخت پلکان توسط خشایارشاه و تکمیل آن توسط اردشیر یکم در کاخی دیگر را بیان می‌کند. اشمیت، باستان‌شناس آلمانی نیز این موضوع را در نتیجه پژوهش‌هایش بیان کرده؛ البته مشخص نیست که جابه‌جایی پلکان به کاخ ه، در چه زمانی و به دستور چه کسی انجام شده است.
تیلیا، معمار ایتالیایی که پیش از انقلاب اسلامی مسئول مرمت تخت جمشید بود نیز پژوهش‌های بسیاری راجع به پلکان‌های کاخ ه انجام داد. تیلیا در نهایت به این نتیجه رسید که به‌جای پلکان کنونی، پلکانی باشکوه و منقش به ۳۰ گروه از ملت‌های تحت فرمانروایی هخامنشی وجود داشته است. گویا نقوش برجسته، گروه‌ها را در حال اهدای هدایا به شاه هخامنشی نشان می‌دادند.
علاوه‌بر پلکان‌های کاخ ه، کنگره‌های لبه غربی و جنوبی این کاخ از اهمیت زیادی برخوردارند؛ البته کنگره‌ها نیز مانند پلکان ویران شده‌اند و تنها بقایایی از آن‌ها به‌جا مانده است. اولین بار تیلیا و همسرش تعدادی از این کنگره‌ها را از زیر تختگاه کاخ بیرون آوردند و سر جایشان نصب کردند. این کنگره‌ها حالت شاخ و سر گاوی نر داشته‌اند؛ هنوز کاربرد این کنگره‌ها مشخص نیست و معلوم نیست که این کنگره‌ها، تعابیری نمادین داشته‌اند یا جان‌پناه بوده‌اند.
کاخ صد ستون
کاخ صد ستون (بعد از کاخ آپادانا) دومین کاخ بزرگ تخت جمشید است. ساخت این کاخ در زمان خشایارشا آغاز شد و در دوره اردشیر یکم به اتمام رسید. سقف تالار مرکزی این کاخ روی ۱۰۰ ستون چوبی با پایه‌های سنگی استوار بوده است؛ به همین دلیل به آن کاخ صد ستون می‌گویند. البته قسمت چوبی ستون‌ها در گذر زمان، تخریب شده است؛ اما پایه‌های سنگی با نقوشی از نیلوفر آبی و حیوانات افسانه‌ای همچنان پابرجا هستند.
منبع عکس: سایت ویکی‌پدیا. عکاس: نامشخص
کاخ صد ستون، به تالار تخت نیز شهرت دارد؛ چراکه ساختمان خزانه شاهی، تالاری با صد ستون کوچکتر دارد و به همین دلیل، برخی افراد برای تفکیک این ۲ کاخ از هم، صد ستون را تالار تخت نیز می‌نامند.
بخش اصلی کاخ صد ستون شامل تالار بار عام می‌شود. سطح این تالار، حدود ۲ متر از تالار کاخ آپادانا پایین‌تر است و ۸ درگاه (۲ درگاه در هر دیوار) دارد که آن را به سایر قسمت‌های تخت جمشید متصل می‌کند.
کاخ صد ستون از نظر معماری، با سایر کاخ‌های مجموعه تخت جمشید تفاوت‌هایی جزئی دارد. در هر دیوار از این کاخ، ۲ دریچه سنگی و ۹ طاقچه وجود داشته است؛ البته در دیوار شمالی، ۲ طاقچه و ۸ دریچه درست شده بود. ستون‌های تالار کاخ نیز نشان‌دهنده این تفاوت هستند؛ پایه ستون‌های این کاخ، بوته‌های نیلوفر و بدنه آن‌ها، استوانه‌هایی شیاردار و تزیین شده با گل بوده‌اند؛ از‌این‌رو، برخی از باستان‌شناسان معتقدند که ستون‌های تالار تخت، نماد نخل بوده‌اند. سرستون‌های این کاخ نیز تصویری از گاوهای دوسر بودند. البته سرستون‌های ایوان شمالی صد ستون مثل ایوان کاخ سه دری، انسان دوسر بوده‌اند؛ این شباهت، نشان می‌دهد که کاخ سه دری و تالار تخت مربوط به دوره مشابهی (اردشیر یکم) هستند. این موضوع در کتیبه جنوب شرقی این تالار نیز بیان شده است.
کاخ صد ستون، از نظر نقوش برجسته، یکی از مهم‌ترین و دیدنی‌ترین قسمت‌های تخت جمشید است. سنگ‌نگاره‌هایی که در این کاخ وجود دارند، صحنه‌هایی از بار عام شاهی، اورنگ‌بران و رزم شاه با حیوانات افسانه‌ای را نشان می‌دهند.
از دیگر نکات معماری و تزیینی کاخ صد ستون می‌توان به مجسمه‌های گاوهای عظیم‌الجثه در ایوان شمالی و نقوش برجسته روی پلکان ورودی کاخ اشاره کرد. روی پلکان‌های کاخ، تصاویری از پادشاه، نگهبانان، نمایندگان اقوام مختلف و هدایای آن‌ها دیده می‌شود.
جدا از ساختار معماری و نقوش هنری چشمگیر، بین اجزای کاخ صد ستون ارتباط عددی خاصی برقرار است؛ برای مثال، روی ۲ درگاه از این کاخ، درمجموع نقش ۱۰۰ سرباز دیده می‌شود که این برابری تعداد سربازها با ستون‌های کاخ، این جنگاوران و سربازها را به ستون‌های حکومت هخامنشی تشبیه می‌کند.
کاخ ج (G)
کاخ «ج» در جنوب کاخ آپادانا و شرق کاخ تچر قرار دارد. بخش عظیمی از این کاخ ویران شده است؛ با‌این‌حال، ارتفاع بلند بقایای به‌جامانده، نشان از بنایی بزرگ و مرتفع دارد. برخی از باستان‌شناسان با اشاره به همین بقایا، معتقدند که این کاخ به‌عنوان نیایشگاه استفاده میشد و بعضی دیگر بر این باورند که کاخ «ج» باغ شخصی شاه بوده است.
منبع عکس: گوگل‌مپ. عکاس: محسن رضایی
به نظر می‌رسد در کاخ ج، پلکانی منقش به تصاویر سربازان و خدمه حامل ظرف بوده است که بعدها به حیاط کاخ تچر منتقل شده است.
کاخ هدیش
کاخ هدیش، برعکس کاخ ملکه، روی بلندترین بخش مجموعه تخت‌جمشید و روی سنگ‌های کوه رحمت ساخته شده است. این کاخ حدود ۱۸ متر از سطح دشت فاصله دارد. کاخ هدیش شامل تالاری مرکزی با ۳۶ ستون، ایوان شمالی ۱۲ ستونی، اتاق‌هایی در بخش‌های شرقی و غربی و ۱ ایوان باریک در ضلع جنوبی می‌شود. ایوان کاخ از طریق ۲ راه‌پله به کاخ ملکه (موزه فعلی) متصل است.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
کتیبه‌های ایوان شمالی کاخ هدیش نشان می‌دهند که ساخت این سازه به دستور خشایارشا انجام شده است. گویا شاه هخامنشی، این سازه را برای خود و یکی از همسرانش به نام هدیش ساخته است؛ از‌این‌رو، این بنا به کاخ خشایارشا نیز شهرت دارد. برخی از مورخان یونانی گفته‌اند که اسکندر مقدونی، برای انتقام از خشایارشا، آتش‌زدن تخت جمشید را از کاخ هدیش شروع کرده است. در ادامه، متن کتیبه خشایارشا را می‌خوانید؛ این کتیبه به ۳ زبان مختلف نوشته شده است:
«خدای بزرگی است اهورامزدا که این زمین را آفرید. آن آسمان را آفرید که مردم را آفرید که شادی را برای مردم آفرید که خشایارشا را شاه کرد یگانه شاهی از شاهان یگانه فرمانداری از فرمانداران بسیار. منم خشایارشا، شاه بزرگ، شاه کشورهایی که دارای ملل گوناگون است، شاه این زمین بزرگ و پهناور، پسر داریوش شاه هخامنشی. به خواست اهورامزدا این بنا هدیش را من ساختم. اهورمزدا با خدایان، مرا و پادشاهی‌ام را و آنچه ساخته‌ام نگاه دارد.»
در کتیبه‌های درگاه جنوبی کاخ هدیش، نام داریوش بزرگ آمده است؛ به همین دلیل برخی باستان‌شناسان معتقدند که ساخت این کاخ در زمان داریوش بزرگ شروع شده است. نکته قابل‌توجه و مهم راجع به کاخ هدیش، مربوط به نقوش برجسته و مهندسی خاص آن می‌شود. در درگاه‌های کاخ هدیش، نقوش برجسته خشایارشا و خدمتکاران دیده می‌شود. در این نقوش، مانند نمونه‌های کاخ صد ستون، تاج خشایارشا ساده و بدون لبه و کنگره مصور شده است. به‌علاوه، این بنا تنها کاخی است که روی طاقچه‌های آن حجاری دیده می‌شود؛ هرچند که بخش عظیمی از آن در آتش‌سوزی نابود شده و حتی آثار آتش‌سوزی بر سنگ‌های کاخ مشهود است؛ اما همچنان حکاکی‌های روی طاقچه‌ها قابل تشخیص هستند.
آبراه‌های تخت جمشید، یکی از بزرگترین عجایب این مجموعه، در ساختار کاخ هدیش دیده می‌شوند. سازندگان این بنا برای هدایت آب باران و جلوگیری از آسیب رسیدن به کاخ، آبراهه‌هایی را تعبیه کرده بوده‌اند.
کاخ هدیش، از طریق ۲ پلکان شرقی و غربی به کاخ تچر و کاخ سه دری متصل می‌شود. پلکان‌های غربی در طول سالیان گذشته آسیب زیادی ندیده‌اند؛ اما پلکان‌های شرقی، قبلا ویران شده‌اند و در سال ۱۳۵۷ خورشیدی توسط علیرضا شاپور شهبازی، باستان‌شناس ایرانی، مرمت و تعمیر شدند.
دروازه نیمه تمام
دروازه نیمه تمام، کاخ کوچکی است که در شمال کاخ صد ستون قرار دارد. این بنا، شبیه دروازه ملل است، اما در ابعادی وسیع‌تر.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
نقشه کاخ دروازه نیمه تمام، شامل ۱ تالار با ۴ ستون، ۲ درگاه و ۲ اتاق برای نگهابانان می‌شود؛ در جرزهای درگاه‌های این کاخ نیز شمایلی شبیه گاو بالدار به چشم می‌خورد. به نظر می‌رسد ساخت این بنا به دلیل حمله اسکندر نیمه‌تمام مانده است؛ بهطوریکه بدنه و پایه ستون‌های کاخ به‌صورت رها شده در کاخ یافت شده‌اند. دلیل نام‌گذاری کاخ به این اسم نیز ناتمام بودن آن است؛ البته این ناتمام بودن، اطلاعات بسیاری درباره شیوه پیکرتراشی و معماری این مجموعه در اختیار باستان‌شناسان قرار داده است.
در قسمت شمال شرقی دروازه نیمه تمام، حدود ۳۰ هزار لوح گلی به خط میخی ایلامی یافت شده است. با توجه به این لوحها، به نظر می‌رسد دبیرخانه شاهی در شمال این بنا قرار داشته است. این لوحهای گلی راجع به اسامی، واژه‌ها و دین و آیین مردم ایران باستان نیز اطلاعات زیادی به دست می‌دهند.
از دیگر یافته‌های باستان‌شناسان و کاوش‌گران در دروازه نیمه تمام می‌توان به ۲ سرستون عقاب دوسر اشاره کرد که در خاک‌برداری‌های اوایل دهه ۱۳۳۰ پیدا شدند؛ البته به نظر می‌رسد این سرستون‌ها متعلق به قسمت دیگری از مجموعه بوده‌اند که سازندگان، به‌دلیل حمله اسکندر، نتوانسته‌اند آن‌ها را در جای خود بگذارند. در‌حال‌حاضر این سرستون‌ها، به‌دلیل جلوگیری از آسیب، روی پایه‌هایی سیمانی در همین بخش نگهداری می‌شوند.
کاخ سه دری
کاخ سه دری در مرکز مجموعه تخت جمشید قرار دارد و از طریق ۳ در و چند راهرو به سایر کاخ‌ها وصل می‌شود؛ به همین دلیل به آن کاخ سه دروازه یا کاخ مرکزی نیز می‌گویند.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
روی پلکان شمالی کاخ سه دری، نقوشی از نجیب‌زاده‌ها و بزرگان کشوری دیده می‌شود که گویا به دیدار شاه رفته‌اند؛ به‌همین علت برخی این کاخ را مرکز اداره کشور در امپراطوری هخامنشی می‌دانند و آن را تالار شورا نیز می‌نامند.
کاخ سه دری طرحی مربع‌شکل دارد که شامل ۱ تالار اصلی با ۴ ستون، ۱ حیاط خلوت و ۳ درگاه (در شرق، شمال و غرب تالار) می‌شود. برخی معتقدند که درگاه شرقی، ورودی اصلی کاخ است و پادشاه از این درگاه تردد می‌کرد.
درگاه شرقی کاخ سه دری، تالار اصلی این کاخ را از طریق دالان باریکی به کاخ صد ستون وصل می‌کرده است؛ درگاه غربی نیز به پلکان حرم‌سرا و تالار آپادانا دسترسی داشته؛ همچنین درگاه شمالی کاخ سه دری رو به ایوانی با ۲ ستون باز میشد که از طریق ۲ پلکان جانبی به حیاط جنوبی کاخ آپادانا راه داشته است.
کاخ سه دری، پر از نقوش برجسته و حکاکی روی سنگ بوده است. در نقش برجسته درگاه شرقی، پادشاه نشسته بر تخت شاهی، ولیعهد ایستاده پشت سرش و ۲۸ تن از نمایندگان ملت‌های مختلف، در حال حمل اورنگ شاهی دیده می‌شوند. روی پلکان‌های جلوی درگاه شمالی نیز نقوشی از افسران و کمانداران مادی و همچنین سربازان گارد جاویدان حک شده است؛ همچنین، روی این پلکان‌ها نقشی از موجودی افسانه‌ای (ترکیب انسان و شیر بالدار با تاجی بر سر) و فروهر وجود دارد.
نقوش برجسته کاخ سه دری با ذکاوت و هوشمندی خاصی طراحی شده‌اند، بهطوریکه جهت صورت پادشاه و سربازان در این نقوش، سوی حرکت و تردد در محوطه این کاخ را نشان می‌دهند. باستان‌شناسان با استفاده از همین ویژگی توانستند ورودی‌ها و خروجی‌های کاخ سه دری را شناسایی کنند. همچنین کارشناسان توانستند در نقش اورنگ‌بران درگاه شرقی ملیت افراد را مشخص کنند.
در زمان‌های گذشته، داریوش بزرگ را سازنده کاخ سه دری می‌دانستند؛ اما ظرافت و نوع حجاری‌ها و حکاکی‌ها در نقوش برجسته این کاخ، نسبت به زمان این شاه هخامنشی، پیشرفته‌تر است؛ از‌این‌رو باستان‌شناسان گمان می‌کنند که ساخت کاخ سه دری در زمان خشایارشا شروع شده و در زمان اردشیر اول به اتمام رسیده است.
ساختمان خزانه شاهی
خزانه شاهی که ساختمانی بزرگ با دیوارهای عظیم است، در شرق کاخ ملکه قرار دارد. این بنا توسط اسکندر غارت و در نهایت ویران شد؛ اما بقایای موجود نشان می‌دهد که این بنا از چند اتاق نگهبانی و ۲ تالار بزرگ با ۹۹ و ۱۰۰ ستون برای نگهداری از گنجینه شاهی تشکیل شده بود.
منبع عکس: سایت نشان. عکاس: نامشخص
اتاق‌های نگهبانی در قسمت غربی خزانه شاهی قرار دارند و در شرق این بنا، مقابل ایوان و تالارهای ساختمان اصلی، حیاطی بزرگ به چشم می‌خورد. علاوه‌بر تالارهای بزرگ، ساختمان اصلی خزانه شاهی، ۳ تالار کوچک با ۴ ستون و اتاق‌هایی با ۲ ستون دارد.
خزانه شاهی یکی از مهم‌ترین بخش‌های تخت جمشید است که می‌توان آن را موزه مجموعه تخت جمشید نامید؛ چراکه در کاوش‌ها و حفاری‌های این بنا، آثاری شگفت‌انگیز یافت شده است که عظمت، فرهنگ و همچنین نظام کشورداری سلسله هخامنشی را در ۲ هزار و ۵۰۰ سال پیش نشان می‌دهند.
ازجمله این آثار می‌توان به بیش از ۶۰۰ لوح گلی به خط میخی ایلامی اشاره کرد. این لوحهای گلی، اسرار زیادی از آن دوره را فاش می‌کنند؛ مانند حقوق برابر مردان و زنان، دستمزد کارگران و حقوق شهروندان. بر مبنای محتوای برخی از این لوحها، نظریه دخیل بودن ملت‌های غیرپارسی در ساخت تخت جمشید رد شده است. به‌نظر می‌رسد آتشی که اسکندر به پا کرد، با وجود غارت، نابودی برخی از آثار و ویرانی خزانه شاهی، باعث پخته شدن لوحهای گلی و ماندگاری آن‌ها شده است.
آرامگاه های شاهی
هخامنشیان عناصر ۳ گانه (آب، خاک و آتش) را پاک می‌دانستند و بر این باور بودند که نباید این عناصر را با اجساد مردگان آلوده کنند؛ به همین دلیل دخمه، آرامگاه‌های سنگی و استودان‌ها را برای دفن مومیایی اجساد در نظر می‌گرفتند.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
در مجموعه تخت جمشید و سینه کوه رحمت، ۳ بنای آرامگاه (دخمه) وجود دارد که تعدادی قبر در آن‌ها قرار دارد. ۲ عدد از این آرامگاه‌ها به بخش شمالی محوطه مجموعه مشرف‌اند و دیگری که ناتمام است، در فاصله ۵۰۰ متری از جنوب صفه تخت جمشید و پشت دماغه کوه رحمت قرار دارد.
صاحبان آرامگاه‌های تخت جمشید به‌طور دقیق مشخص نیستند؛ اما گفته می‌شود که ۲ آرامگاه شمالی متعلق به اردشیر دوم و سوم هستند. از سوی دیگر، روی آرامگاه جنوبی، نقوش برجسته و کتیبه‌ای شبیه آرمگاه داریوش بزرگ (در نقش رستم) دیده می‌شود. مورخان و باستان‌شناسان احتمال می‌دهند که این آرامگاه متعلق به داریوش سوم باشد.
هر ۳ آرامگاه ساخته‌شده در تخت جمشید، شبیه آرامگاه‌های نقش رستم هستند و نمای خارجی آن‌ها شامل چلیپایی با نقوشی برجسته می‌شود. چلیپا به شکلی چهارپره با شاخه‌های ۹۰ درجه به سمت راست اطلاق می‌شود که در ایران باستان به‌عنوان گردونه مهر یا گردونه خورشید نیز شناخته میشد. چهار پره چلیپا نمادی از عنصرهای اصلی آب، باد، خاک و آتش هستند.
در تیغه بالایی چلیپا، بالای مدخل آرامگاه‌های اردشیر دوم، سوم و احتمالا داریوش سوم، شاه هخامنشی ایستاده روبه‌روی آتشدان و روی اورنگ شاهی به تصویر کشیده شده است. اورنگ شاهی روی دوش ۳۰ تن از نمایندگان ملت‌های تابع قرار دارد و بالای سر شاه نیز فروهر دیده می‌شود. ورودی این آرامگاه‌ها، میان نمایی از کاخی هخامنشی دیده می‌شود که نیم‌ستون‌ها و سرستون‌های گاو دوسر کاخ، کاملا مشخص است. در گذشته، در ورودی آرامگاه‌ها دری سنگی و غیرقابل باز شدن بود؛ اما در گذر زمان، این درها را شکسته و از بین برده شدند.
آرامگاه‌های تخت جمشید، بناهایی ایوان‌دار هستند که سنگ‌های این بناها، مانند دیگر قسمت‌های مجموعه، بدون استفاده از مصالح، فقط روی هم چیده شده‌اند.
آب‌رو‌های زیرزمینی
تخت جمشید شگفتیهای مهندسی و طراحی زیادی دارد؛ اما آب‌رو‌های زیر زمینی را احتمالا باید بزرگترین شگفتی این مجموعه و اوج هنر مهندسی در دوران هخانشیان دانست.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
به نظرمی‌رسد که معماران و سازندگان تخت جمشید به‌خوبی از زیان جمع شدن آب باران روی سقف بناهای مجموعه و کف صفه آگاه بوده‌اند؛ به همین دلیل برای جلوگیری از آب‌گرفتگی و آسیب دیدن بناها، شبکه‌ای از آبراه‌ها را طراحی کرده بوده‌اند تا آب باران را به بیرون از مجموعه هدایت کنند.
در دیوارهای خشتی بناهای تخت جمشید، لوله‌هایی سفالی وجود دارد که آب جمع‌شده روی پشت‌بام را به پایین بنا منتقل و به سمت آب‌روها هدایت می‌کنند. آب‌رو‌های مجموعه، حدود ۲ کیلومتر طول دارند و از زیر تمامی بناها و صفه مجموعه عبور می‌کنند. این آب‌راهه‌ها، شبکه فاضلاب پیچیده‌ای را شکل می‌دهند که آب را از سطح مجموعه جمع و به سمت خروجی مجموعه، در جنوب شرقی صفه، دفع می‌کنند.
نقوش برجسته و سنگ تراشی های تخت جمشید
کتیبه‌ها، نقوش برجسته و سنگ‌تراشی‌های تخت جمشید ازجمله شاهکارهای هنر هخامنشی هستند که جلوه‌ای از قدرت، شکوه و تنوع فرهنگی این امپراتوری را به نمایش می‌گذارند.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
نقوش برجسته تخت جمشید، آوازه‌ای جهانی دارند و هنر و تمدن هخامنشی را بازتاب می‌دهند. این نقوش نشان می‌دهند که چگونه ۱ امپراتوری توانسته است با احترام به فرهنگ‌ها و اقوام مختلف، یکپارچگی و نظم را در سرزمین‌های پهناور خود حفظ کند. در ادامه، برخی از مهم‌ترین نقوش برجسته و کتیبه‌های این مجموعه تاریخی را معرفی می‌کنیم.
نقش برجسته‌های مهم تخت جمشید
نقوش برجسته مجموعه تخت جمشید با جزئیات دقیق، صحنه‌هایی از مراسم‌های رسمی، نقش پادشاهان، نمایندگان ملل مختلف و حیوانات اسطوره‌ای را نشان می‌دهند. همچنین نشانه‌هایی از مفاهیم سیاسی، حکومت‌داری و اعتقادات مردم ایران باستان در آن‌ها دیده می‌شود. در ادامه برخی از مهم‌ترین سنگ‌تراشی‌های تخت جمشید و موقعیت آن‌ها را معرفی می‌کنیم.
نقش برجسته‌های پلکان شرقی آپادانا
نقوش برجسته پلکان شرقی کاخ آپادانا مفاهیمی سیاسی و وحدت اقوام مختلف تابع امپراتوری هخامنشی را نشان می‌دهند. در این نقوش، ۲۳ گروه از اقوام مختلف با لباس‌های قوم خود دیده می‌شوند. هریک از این گروه‌ها توسط یکی از بزرگان پارسی یا مادی راهنمایی می‌شوند و هدایای خود را به شاه تقدیم می‌کنند. این نقش‌ها، جایگاه امپراتوری هخامنشی و رسوم آن دوران را نشان می‌دهند.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
نقش برجسته‌های دروازه ملل
براساس گفته‌های پژوهشگران و باستان‌شناسان، نقوش موجود در قسمت‌های مختلف دروازه ملل بیشتر جنبه اعتقادی دارند. مهم‌ترین نقوش دروازه ملل شامل کتیبه‌ها و گاوهای بالدار و ابوالهول در درگاه‌های شرقی و غربی می‌شوند. در دوران باستان معتقد بودند که این موجودات شیاطین را دور می‌کنند.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
بر جرز درگاه غربی دروازه ملل، ۲ گاو بالدار وجود دارد. این نوع مجسمه‌ها که به گاوان دروازه‌بان نیز شناخته می‌شوند، ریشه در هنر آشوری داشته‌اند؛ اما، گاوان دروازه‌بان در هنر هخامنشی، تفاوت‌هایی جزیی با نمونه آشوری خود دارند. برخلاف نمونه آشوری که گاوها ۵ پا دارند، گاوان دروازه‌بان تخت جمشید ۴ پا دارند، ۲ پای عقب هم در حال حرکت ساخته شده‌اند.
بر جرز درگاه شرقی، مجسمه‌های ابوالهول دیده می‌شود. این مجسمه‌ها شامل سر انسان، بدن گاو و بال‌های عقاب می‌شوند. روی سر این گاوها تاجی بلند و استوانه‌ای دیده می‌شود؛ همچنین دو نوار آراسته به گل‌های ۱۲ پر در بالا و پایین این تاج استوانه‌ای وجود دارد. علاوه‌بر این، طی کاوش‌ها، در تالار اصلی کاخ دروازه ملل کاشی‌هایی رنگی و منقش به گل‌های ۱۲ پر و نخل خرما یافت شده است که اکنون در موزه تخت جمشید نگهداری می‌شوند.
نقش برجسته‌های کاخ تچر (تالار آیینه)
کاخ تچر یا تالار آیینه، به‌دلیل کتیبه‌های موجود در آن و نقوش برجسته، یکی از مهم‌ترین بناهای مجموعه تخت جمشید است. مهم‌ترین آثار این قسمت در بخش جنوبی کاخ، روی بدنه ایوان و پلکان آن دیده می‌شوند.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
روی بدنه پلکان جنوب ایوان کاخ تچر، نقش افرادی حک شده است که بره، ظروف و خوراکی در دست دارند. این افراد به‌صورت یک‌درمیان، اهل پارس و ماد هستند؛ این نکته از نوع پوشش آن‌ها به دست آمده است. تصاویر افراد پارسی، نکته‌ای جالب در خود دارد. این افراد کلاه استوانه‌ای معمول در سایر نقوش را به سر ندارند و انگار شالی به دور سر و گردن خود پیچیده‌اند. برخی از افراد این تصاویر ریش دارند و برخی دیگر، بدون ریش و سبیل هستند. برخی از باستان‌شناسان معتقدند افراد بدون ریش این صحنه، خواجه‌های دربار هستند؛ از سوی دیگر، برخی مورخان معتقدند که این نقش، صحنه پیشکش‌آوران را نمایش می‌دهد؛ ولی بعضی دیگر عقیده دارند که حیوانات و بره‌های تصاویر این پلکان، هدیه نیستند و احتمالا برای قربانی کردن به داخل کاخ حمل می‌شدند.
روی بدنه جبهه جنوبی سکوی کاخ تچر نیز نقوش برجسته جالبی وجود دارد. در این قسمت از کاخ، مجلسی متشکل از چند صحنه دیده می‌شود. در قسمت مرکزی این نقش، ۲ ابوالهول در ۲ سوی فروهر نشسته‌اند و به نشانه احترام دست خود را به سمت آن بلند کرده‌اند؛ پشت سر هر ابوالهول نیز تعدادی نخل دیده می‌شود. زیر این نقش مرکزی، ۲ گروه از سربازان پارسی با کمان و نیزه در مقابل هم قرار دارند و کتیبه‌ای میان آن‌ها است. این کتیبه متعلق به خشایارشاه و به زبان پارسی باستان است.
نقش برجسته‌های کاخ هدیش
در کاخ هدیش، مجموعه متفاوتی از نقوش برجسته دیده می‌شود. این کاخ، تنها بنای مجموعه تخت جمشید است که طاقچه‌های آن نیز نقش برجسته دارند. یکی از نقوش برجسته مهم این کاخ، روی درگاه‌های آن است که تصویر خشایارشا را با تاجی ساده و بدون کنگره، همراه با خدمتکاران نشان می‌دهد.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
احتمالا باید پیشکش‌آوران را مهم‌ترین سنگ‌نگاره کاخ هدیش بدانیم. این سنگ‌نگاره نمایندگان اقوام مختلف را با هدایایی در دست نشان می‌دهد. این نقش برجسته به این علت مهم است که اقوام مختلف را به‌عنوان عضوی یکسان و برابر از امپراتوری نشان می‌دهد؛ چراکه نشانی از شکست، تسلیم یا خضوع در چهره این افراد دیده نمی‌شود. البته در این نگاره، اقوام مختلف براساس قدمت یا فاصله‌شان از امپراتوری نقش شده‌اند که این نوع طراحی برای برتری دادن به آن‌ها نبوده است؛ برعکس، این نقوش برابری ملت‌های مختلف و احترام به فرهنگ‌ها را نشان می‌دهند. در این نقوش، هر قوم با لباس مخصوص خود به تصویر کشیده شده است؛ همچنین، هیچ فرد پارسی سواره (به نشان برتری) دیده نمی‌شود و همه افراد پیاده هستند.
سنگ‌نگاره پیشکش‌آوران کاخ هدیش، جزئیات جذابی دارد؛ برای مثال، بین اقوام مختلف، درخت سروی حک شده که نمادی مقدس در آن دوران بوده است و انگار اشاره می‌کند که همه اقوام، فرهنگی مقدس و نیکو دارند. صحنه پیشکش‌آوران در قسمت‌های دیگری از تخت جمشید مثل پلکان کاخ آپادانا و کاخ تچر نیز دیده می‌شود؛ البته برخی از مورخان معتقدند که همه این نقوش یکسان نیستند و ممکن است برخی از آن‌ها، نشان‌دهنده مجلس قربانی باشند.
نقش برجسته‌های دروازه نیمه‌تمام
نقش برجسته‌های دروازه نیمه‌تمام، نقش مهمی در کشف راز و نوع پیکرتراشی عهد هخامنشی ایفا کرده‌اند. روی جرز درگاه‌های این کاخ از تخت جمشید، نقوش نیمه‌کاره گاو بالدار دیده می‌شود. باستان‌شناسان و کاوش‌گران از وضعیت ناتمام و خام این قطعه‌ها، اطلاعات بسیاری راجع به روش ساخت آن‌ها یافته‌اند.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
سرستون عقاب دوسر (یکی از مهم‌ترین نقوش برجسته متعلق به هخامنشی) در قسمت شمالی دروازه نیمه‌تمام پیدا شده است. این سرستون از سر عقاب با گوش اسب و بدن شیر ساخته شده است. در دوران باستان، عقاب و شیر، نیرویی رازآمیز داشته‌اند و فرمانروای قلمرو خود بوده‌اند. ترکیب این ۲ موجود با یکدیگر، محافظانی شکست‌ناپذیر را به وجود می‌آورد؛ از‌این‌رو برخی مورخان و باستان‌شناسان معتقدند که سرستون عقاب دوسر، نماد شکست‌ناپذیری و قدرت امپراتوری هخامنشی بوده است.
نقش برجسته‌های کاخ صد ستون
کاخ صد ستون یکی از مهم‌ترین بخش‌های مجموعه تخت جمشید از نظر نمادها و نقش‌برجسته‌ها است. در این کاخ، سنگ‌نگاره‌های متفاوتی دیده می‌ود که شاخص‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: مجلس بار عام شاهی، نقش برجسته شاه در حال مبارزه با موجودات افسانه‌ای، اورنگ‌بران و پیشکش‌آوران.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
نگاره بار عام شاهی در کاخ صد ستون، اردشیر یکم را نشسته بر تخت شاهی نشان می‌دهد که به بیرون نگاه می‌کند. در مقابل او، ۲ عودسوز و مردی با لباس قوم ماد دیده می‌شود. پشت سر این مرد نیز مردی با جامه پارسی ایستاده است که عودسوزی به دست دارد و سر به زیر انداخته است. پشت سر شاه، ۳ نفر ایستاده‌اند: نفر اول، خواجه دربار است که ریش و سبیل ندارد؛ نفر دوم نیز مردی است که سلاح‌های شاه را حمل می‌کند و نفر سوم سربازی است که نیزه در دست دارد. دیگر جزئیات این نگاره شامل گل ۱۲ پر (لوتوس)، سایه‌بان و صف‌هایی از حیواناتی مثل گاو نر و شیر غران می‌شود. این سنگ‌نگاره، بالای درگاه‌های شمالی کاخ قرار دارد.
سنگ‌نگاره بار عام علاوه‌بر کاخ صد ستون، در قسمت‌های دیگر تخت جمشید مثل کاخ سه دری و خزانه شاهی وجود دارد؛ اما نمونه کاخ صد ستون با بقیه موارد تفاوت‌هایی دارد. در نقش برجسته بار عام این کاخ، برعکس نمونه موجود در خزانه شاهی، ولیعهد به تصویر کشیده نشده، همچنین تاج شاهی در آن با سایر موارد متفاوت است. تاج شاه در بار عام کاخ صد ستون، کلاهی استوانه‌ای با لبه کنگره‌ای و بند است؛ در حالی‌که تاج شاه (خشایارشا) در نقش برجسته خزانه شاهی، کلاهی ساده و بدون لبه و بند است که قسمت بالای آن پهن می‌شود. علاوه‌بر این، در نقش برجسته بار عام کاخ صد ستون (مانند نگاره بار عام کاخ سه دری)، گردنبند، دستبند و کلاه شاه از زیورآلات حقیقی و گران‌بها بوده است که توسط اسکندر به غارت رفت.
دیگر سنگ‌نگاره مهم کاخ صد ستون، شاه را در حال مبارزه با شیری بالدار نشان می‌دهد. در این صحنه، شاه کاکل شیر را با دستی گرفته و با دست دیگرش خنجری را در شکم شیر فرو کرده است. این سنگ‌نگاره بالای درگاه‌های شرقی و غربی کاخ صد ستون دیده می‌شود. در درگاه‌های جنوبی کاخ صد ستون نیز صحنه‌هایی از اورنگ‌بران و مبارزه شاه با گاوهای کوهی و شیر دیده می‌شود.
سنگ‌نگاره‌های خزانه شاهی
در حفاری‌های خزانه شاهی، ۲ نقش برجسته بزرگ روی سنگ مرمر با نمای آبی پیدا شدند. این ۲ نقش برجسته مجلس بار عام شاهی را نمایش می‌دهند و در آن‌ها، پادشاه بر تخت شاهی نشسته است و بزرگان کشور و سربازان، دور او جمع شده‌اند و در حال صحبت با او هستند.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
یکی از نقش برجسته‌های یافت شده در خزانه شاهی، آسیب دیده است و همچنان در کاخ خزانه شاهی قرار دارد؛ اما نسخه سالم، در موزه ایران باستان تهران نگهداری می‌شود. علاوه بر این کتیبه سالم، آثار دیگری در خزانه شاهی کشف شده‌اند که در موزه ایران باستان قرار دارند. ازجمله این آثار می‌توان به مهرهای سلطنتی با نقوشی از زورآزمایی پادشاه با موجودات افسانه‌ای، سینی و ظرف سنگی با طرح سر قو، مجسمه‌های شیر و ظرف بزرگ سه‌پایه اشاره کرد.
سنگ نوشته ها و کتیبه های مهم تخت جمشید
در تخت جمشید، کتیبه‌های زیادی وجود دارد. مهم‌ترین کتیبه‌ها مربوط به امپراتوری هخامنشی هستند، اما کتیبه‌هایی به خط کوفی و نستعلیق نیز در تخت جمشید دیده می‌شود. هریک از این کتیبه‌ها بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران را روایت می‌کنند. در ادامه با مهم‌ترین کتیبه‌های تخت جمشید و موقعیت آن‌ها آشنا می‌شویم:
کتیبه پی‌بنای دیوار جنوبی تخت جمشید
کتیبه دیوار جنوبی به دستور داریوش بزرگ و به مناسبت پی‌ریزی بنای کاخ تخت جمشید حک شده است. این کتیبه ۴ قسمت دارد. همگی این کتیبه‌ها مضمونی یکسان دارند و به خط میخی نوشته شده‌اند. اما ۲ کتیبه به زبان پارسی هستند و ۲ کتیبه دیگر به زبان‌های ایلامی و بابلی نوشته شده‌اند. در ادامه، متن این کتیبه‌ها را می‌خوانید:
متن اولین کتیبه پارسی:
« اهورا مزدای بزرگ که مَهِست (بزرگترین) خدایان است. او داریوش را شاه آفرید، او را پادشاهی بخشید، به خواست اهورامزدا داریوش پادشاه است. گوید داریوش شاه: این کشور پارس که اهورامزدا به من سپرد، زیبا و خوب اسب و نیک مردم است. به خواست اهورا مزدا من داریوش شاه از دیگری نمی‌ترسم. گوید داریوش شاه: چنان باد که مرا اهورامزدا و بغان (خدایان) دوره شاهی پشتیبانی دهند و این سرزمین را اهورامزدا از سپاه (دشمن)، از سال بدو از (دیو) دروغ بپایاد. بدین سرزمین سپاه (دشمن)، بدسالی و (دیو) دروغ میاد. این را من از اهورا مزدا با ایزدان خاندان شاهی به نماز خواستارم، باشد که اهورامزدا و ایزدان خاندان شاهی این خواهشم را برآورند.»
متن دومین کتیبه پارسی:
« من (هستم) داریوش شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهای بسیار، پسر ویشتاسپه هخامنشی. گوید داریوش شاه: این است کشورهایی که به خواست اهورامزدا، من به یاری این مردم پارس از آن خود کرده‌ام؛ که بیم من به دلشان نشست، و مرا باج آوردند: عیلام، ماد، بابل، عربستان، سوریه، مصر، ارمنستان، کاپادوکیه، لودیه، ایونیه، یونانیانی که در جزایر هستند و کشورهایی که آن سوی دریای (اژه) هستند، ساگارتیا، خراسان، سیستان، هرات، بلخ، سغد، خوارزم، ناحیه صدگاو، رخج، هند شمال غربی، گندارا، ناحیه سکاها، مکران. گوید داریوش شاه: اگر تو چنین می‌اندیشی: چنان باد که از دیگری نترسم. این قوم پارسی را بپای، اگر قوم پارسی پاییده شوند، اهورا برکت جاودانی بر این قوم (دودمان) ارزانی خواهد داشت.»
متن کتیبه ایلامی:
« من داریوش شاه هستم، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهای بسیار، پسر وشتاسپه، یک هخامنشی. چنان‌که بر بالای اینجا، این دژ ساخته آمد، پیش از آن در اینجا دژی ساخته نشده بود، به خواست اهورامزدا این ارگ را من ساختم. اهورا مزدا و دیگر ایزدان را خواست که این ارگ ساخته شود. پس من آنان را ساختم و من آن را ایمن و زیبا و به اندازه ساختم چنان‌که می‌خواستم و گوید داریوش شاه: چنان باد که اهورامزدا یا دیگر ایزدان مرا بپایند و نیز این ارگ را، و گذشته از این، هر آنچه در اینجا بر پای کرده شد، مباد آن که به چنگ بدخواه و بداندیش بیفتد.»
متن کتیبه بابلی:
« بزرگ است اهورا مزدا، که مُهِست خدایان است، که آسمان و زمین را آفریده، که مردمی را آفریده و شادی را برای مردم آفریده که بر آن می‌زیند؛ که داریوش را شاه کرده، و به وی در این جهان فراخ، شهریاری بخشیده که دارای سرزمین‌های بسیار است پارس، ماد و دیگر کشورها، با زبان های گوناگون؛ هم کوهستانی و هم هامون؛ هم این سوی دریا و هم آن سویش؛ هم این سوی بیابان و هم آن سویش؛ گوید داریوش شاه: این‌ها هستند مردمانی که آنچه در اینجا به تایید اهورامزدا کرده آمده است، انجام داده‌اند؟ درست به همان گونه که فرمانشان دادم: پارس و ماد، و دیگر بوم‌ها که مردمانش زبان گونه‌گون دارند، هم کوهستان و هم هامون دارند، هم این سوی دریایند و هم آن سویش، هم این طرف بیابانند و هم آن طرفش. هر آنچه کرده‌ام به پشتیبانی اهورامزدا بوده است. چنان باد که اهورامزدا و دیگر ایزدان مرا بپایند و آنچه را که بنا می‌کنم.»
کتیبه کاخ صد ستون
سنگ‌نوشته کاخ صد ستون توسط اردشیر یکم در کاخ صد ستون تخت جمشید حک شده است و به تکمیل ساخت این کاخ توسط او اشاره دارد. متن کتیبه کاخ صد ستون به شرح زیر است:
«اردشیر شاه گوید: این خانه خشایار شاه، پدر من، پی‌اش را ریخت، به تایید اهورامزدا، من اردشیر شاه، آن را برآوردم و تمام کردم.»
کتیبه اردشیر یکم در کاخ ه
کتیبه کاخ ه نشان می‌دهد که ساخت این کاخ توسط خشایارشا کلید خورده و اردشیر یکم آن را تکمیل کرده است؛ همچنین از متن این کتیبه متوجه می‌شویم که اردشیر یکم مانند پدران خود پیرو کیش اهورایی بوده است.
منبع عکس: سایت ویکی بین. عکاس: نامشخص
متن کتیبه اردشیر یکم را در ادامه می‌خوانید:
« خدای بزرگ است اهورامزدا که آسمان را آفرید، که این زمین را آفرید، که مردم را آفرید، که شادی را از برای مردم آفرید، که اردشیر را شاه کرد. به خواست و تأیید اهورامزدا، این کاخ را که پدرم خشایارشاه بنایش را آغاز کرده بود، تمام کردم. باشد که اهورامزدا، مرا و شهریاری مرا و آنچه که من کردم، جاودان دارد.»
کتیبه خشایارشا در دروازه ملل
در کاخ دروازه ملل ۴ کتیبه وجود دارد. این کتیبه‌ها روی جرز درگاه‌ها و بالای پیکر گاوهای بالدار و ابوالهول‌ها حک شده‌اند. هریک از این کتیبه‌ها متشکل از ۳ بخش یکسان هستند که به ۳ زبان پارسی باستان، ایلامی و بابلی نوشته شده‌اند.
منبع عکس: سایت تخت‌جمشید. عکاس: نامشخص
متن بابلی به سمت درون کاخ دروازه ملل، متن ایلامی به سمت بیرون دروازه و متن پارسی بین این ۲، نوشته شده است. در ادامه می‌توانید متن این کتیبه‌ها را بخوانید:
« خدای بزرگ، اهورمزدا که این زمین را آفرید، که این آسمان را آفرید، که شادی مردم را آفرید که خشایارشا را شاه کرد، یک شاه از بسیاری، یک فرماندار از بسیاری. من خشایارشا، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهای شامل همه گونه مردم، شاه در این زمین بزرگ دور و دراز، پسر داریوش شاه هخامنشی. خشایارشا گوید: به خواست اهورمزدا این دالان همه کشورها را من ساختم، بسیار چیزهای زیبای دیگر در این پارس کرده شده که من کردم و پدر من کرد. هر کاری که بدیده زیبا است آن همه را بخواست اهورمزدا کردیم. خشایارشا گوید: اهورمزدا مرا و شهریاری مرا بپایاد و آنچه بوسیله من کرده شده و آنچه بوسیله پدرم کرده شده آن را اهورمزدا بپایاد.»
موزه تخت جمشید
موزه تخت جمشید در قسمتی از کاخ ملکه (حرم‌سرا) قرار دارد؛ از‌این‌رو، ساختمان این موزه را می‌توان قدیمی‌ترین بنایی دانست که در ایران به موزه تبدیل شده است.
منبع عکس: خبرگزاری آنا. عکاس: نامشخص
ساخت موزه تخت جمشید در سال ۱۳۱۱ شمسی (۱۹۳۲ میلادی) و با تلاش‌های هرتسفلد، باستان‌شناس آلمانی که رهبر پروژه کاوش در تخت جمشید بود، آغاز شد. این موزه به موزه هخامنشی نیز شهرت دارد و برای تزیین آن از ساروج قرمز استفاده شده است. ساروج نوعی مصالح ساختمانی است که در ایران باستان استفاده میشد و در بنای تخت جمشید نیز به کار رفته است.
موزه تخت جمشید که ۱ ایوان، ۲ گالری و ۱ تالار اصلی دارد، به ۳ بخش تقسیم شده است:
- تالار آثار پیش از تاریخ
- تالار آثار هخامنشی
- تالار آثار اسلامی
تالار پیش از تاریخ
تالار پیش از تاریخ شامل آثار کشف شده مربوط به هزاره چهارم تا هزاره اول پیش میلاد می‌شود. در این تالار، ظروف و مجسمه‌های سفالی و ابزارهای سنگی کشف شده از محوطه‌های باستانی استان فارس (مثل تل باکون و تل تیموران) به نمایش گذاشته شده است.
منبع عکس: گوگل‌مپ. عکاس: محمد نمازی
روی دیوار جنوبی تالار پیش از تاریخ موزه هخامنشی، نقش برجسته‌ای از انسان بالدار دیده می‌شود. مشخص نیست که این انسان بالدار دقیقا چه کسی است؛ با‌این‌حال در ساخت این اثر، هنر تصویرگری ایرانی با مصری ترکیب شده که این مسئله، زیبایی خاصی به آن بخشیده است. همچنین روی دیوار شرقی این تالار، کتیبه‌ای دیده می‌شود که متعلق به کرتیر، موبد سرشناس و بانفوذ دوره ساسانیان است.
تالار هخامنشی
قسمت اصلی کاخ ملکه، تالار هخامنشی را تشکیل داده است. در این قسمت آثاری که طی کاوش‌ها و خاک‌برداری‌ها از تخت جمشید به دست آمده، به نمایش گذاشته شده است؛ البته این فقط بخشی از آثار کشف شده است و بخش زیادی از آثار در موزه‌های خارج از کشور هستند.
منبع عکس: گوگل‌مپ. عکاس: علی جاویدی
ازجمله آثار موجود در موزه هخامنشی می‌توان به مهره‌های هخامنشی، چشم و گوش گاو سنگی، مگس‌پران، خنجر، دهنه اسب و ۲ کتیبه از خشارشا اشاره کرد. البته شاید جالب‌ترین و جذاب‌ترین اثر این تالار، پرده سوخته هخامنشی باشد که ۲ هزار و ۵۰۰ سال قدمت دارد؛ کتیبه خشایارشا که در آن حال خودش را وصف کرده، از دیگر آثار جذاب این تالار است و ترجمه انگلیسی آن در این تالار وجود دارد.
بخشی از آثار تالار هخامنشی مانند پیکره سنگی دو گاو، تندیس نیم‌رخ شاهزاده هخامنشی، مجسمه نیمه‌تمام سگ و شیپور مفرغی و مجمر فلزی، بیرون از محفظه‌های شیشه‌ای نگهداری می‌شوند.
تالار اسلامی
در تالار اسلامی، آثار مربوط به حکومت‌های اسلامی (به‌ویژه سلسله صفویه) به نمایش گذاشته شده است؛ البته بیشتر آثار این تالار بقایای به‌جامانده از کاوش‌های انجام‌شده در شهر باستانی اصطخر هستند. ظروف سفالی مزین به خط کوفی و عطردان‌های ظریف شیشه‌ای از آثار برجسته این بخش از موزه تخت جمشید به شمار می‌روند. همچنین دو لنگه درب که به خط کوفی و شیشه‌های رنگی تزیین شده‌اند، در این تالار نگهداری می‌شوند.
عجایب تخت جمشید
تخت جمشید، با قدمتی ۲ هزار و ۵۰۰ ساله، عجایب و رازهای بسیاری در دل خود دارد. یکی از عجایب این مجموعه، جابه‌جایی سنگ‌های عظیم و ستون‌ها است. تحقیقات باستان‌شناسان نشان داده که سنگ‌های به کار رفته در ستون‌های تخت جمشید از منطقه‌ای خارج از تخت جمشید آورده شده‌اند؛ اما چگونگی انتقال این سنگ‌های غول‌پیکر به محل ساخت و روش حمل آن‌ها، با توجه به نبود فناوری پیشرفته، همچنان یکی از ابهامات شگفت‌انگیز این اثر است.
منبع عکس: گوگل‌مپ. عکاس: پل پاسکو
مهارت بی‌نظیر در سنگ‌تراشی از دیگر رازهای تخت جمشید است؛ سنگ‌تراشی‌ها چنان دقیق و صاف انجام شده که تصور می‌شود از ابزارهایی پیشرفته‌تر از آن زمان استفاده شده است. آب‌روها که شبکه فاضلاب زیرزمینی را ایجاد کرده‌اند نیز نشان از مهندسی پیشرفته دوره هخامنشی دارد. یکی دیگر از شگفتیهای این مجموعه، رعایت نسبت طلایی در طراحی است؛ نسبت ارتفاع سردرها به عرض آن‌ها و ارتفاع ستون‌ها به فاصله بین ۲ ستون، از این قاعده پیروی می‌کند و نشان‌دهنده هنر بی‌مانند ایرانیان باستان در خلق هماهنگی و زیبایی است.
نقوش برجسته و کتیبه‌ها از دیگر شگفتیهای مجموعه تخت جمشید است. این نقوش و کتیبه‌ها که اتحاد اقوام مختلف و حقوق مردم را بیان می‌کنند، نشان‌دهنده شیوه کشورداری در امپراتوری هخامنشی هستند؛ حکومتی که به‌نظر می‌آید قرن‌ها از زمان خود جلوتر بوده است.
در نهایت، اگرچه تخت جمشید در آتش خشم یا هوس‌های عشقی اسکندر سوخت، بسیاری معتقدند که این آتش‌سوزی باعث ماندگاری بیشتر بناهای این مجموعه شده است. همان‌طور که لوحه‌های خشت خام یافت شده در خزانه شاهی، در این آتش به سفال بدل شدند و اکنون به‌عنوان اسنادی ماندگار از حقوق کارگران در دوره هخامنشی باقی مانده‌اند، به‌نظر می‌رسد این آتش به حفظ تاریخ و هنر این اثر شگرف کمک کرده است.
اطلاعات بازدید از تخت جمشید
- ساعات بازدید (سال ۱۴۰۳): از ساعت ۸:۰۰ تا ۱۸:۰۰
- هزینه بازدید برای گردشگران ایرانی (سال ۱۴۰۳): ۴۰ هزار تومان
- هزینه بازدید برای گردشگران خارجی (سال ۱۴۰۳): ۳۵۰ هزار تومان
در همه روزها، غیر از تعطیلات مذهبی و ۱۳ فروردین، می‌توانید از مجموعه تخت جمشید بازدید کنید؛ البته تعطیلی‌های خاص این مجموعه نیز در وبسایت رسمی تخت جمشید اطلاع‌رسانی می‌شود.
نکات بازدید از تخت جمشید
با رعایت چند نکته ساده می‌توانید از بازدید از تخت جمشید نهایت لذت را ببرید:
- بهترین زمان بازدید: با توجه به قرارگیری تخت جمشید در محوطه‌ای باز، بازدید از این مجموعه در فصل‌های گرم سال می‌تواند آزاردهنده باشد؛ از‌این‌رو، نیمه دوم سال زمان بهتری برای بازدید از این مجموعه است. همچنین، می‌توانید برای بازدید در بعدازظهر و عصر برنامه‌ریزی کنید.
- لباس مناسب: اگر در فصل‌های سرد برای بازدید از مجموعه تخت جمشید برنامه‌ریزی می‌کنید، باید لباس مناسب همراه داشته باشید؛ چراکه هوای مجموعه و محوطه آن بعد از غروب خورشید، بسیار سرد است.
- مدت زمان موردنیاز برای بازدید: تخت جمشید مجموعه‌ای وسیع با جزئیات فراوان است که بازدید کامل از آن به ۲ تا ۳ ساعت زمان نیاز دارد؛ بنابراین، برای لذت بردن از تمام بخش‌ها و مشاهده جزئیات، بهتر است زمان کافی اختصاص دهید. البته برای برنامه‌ریزی باید به ساعات مجاز بازدید (۸:۰۰ تا ۱۸:۰۰) نیز توجه کنید.
- اطمینان از فعالیت مجموعه: قبل از حضور در تخت جمشید، حتما سایت رسمی مجموعه را بررسی کنید تا با اطمینان از ساعات مجاز برای بازدید، به مجموعه بروید.
- راهنما یا اطلاعات: هنگام بازدید از تخت جمشید، حضور راهنمای مجرب یا استفاده از برنامه‌های گردشگری، به شما در درک جزئیات و تاریخچه این مجموعه کمک می‌کند.
- بازدید از جاذبه‌های اطراف: جاذبه‌هایی نظیر نقش رستم و نقش رجب، با تخت جمشید فاصله زیادی ندارند. می‌توانید بازدید از این جاذبه‌ها را نیز در برنامه خود قرار دهید. توجه کنید که برای بازدید از این مجموعه‌ها باید هزینه جداگانه بپردازید.
دیدنی های اطراف تخت جمشید
اطراف تخت جمشید، جاذبه‌های تاریخی دیگری نیز وجود دارد که با برنامه‌ریزی مناسب می‌توانید از آن‌ها بازدید کنید؛ در ادامه برخی از این جاذبه‌ها را معرفی می‌کنیم.
تل باکون
- فاصله تا تخت جمشید: ۳٫۲ کیلومتر (۱۱ دقیقه با خودرو)
تل باکون، منطقه‌ای متعلق به دوره ماقبل تاریخ است؛ بنابر کاوش‌های باستان‌شناسان، این منطقه حدود ۴ هزار سال پیش سکونت‌گاه انسان‌ها بوده است. در این منطقه، تعدادی خانه با دیوارهایی از خشت و کاه وجود دارد. این خانه‌ها دیوارهایی مشترک دارند و بعضی از آن‌ها با نوارهای رنگی تزیین شده‌اند. در تل باکون ۱۲ انبار و ساختمانی بزرگ یافت شده؛ در این کاوش‌ها، حدود ۱۰۰ مهر پیدا شده است که باستان‌شناسان آن‌ها را شاهدی بر مدیریت شهری در دوران نوسنگی می‌دانند. علاوه‌بر این، طی کاوش‌ها، ظروفی سفالی با نقش‌های زیبایی یافت شده‌اند که بخشی از آن‌ها در موزه تخت جمشید نگهداری می‌شوند؛ ظروف منقوش به صلیب (چلیپا) از مهم‌ترین یافته‌ها در این منطقه هستند که از نمادهای دین‌های آریایی به شمار می‌روند.
منبع عکس: گوگل‌مپ. عکاس: نامشخص
نقش رجب
- فاصله تا تخت جمشید: ۹ کیلومتر (۱۲ دقیقه با خودرو)
نقش رجب به دوران ساسانی تعلق دارد. این مکان شامل ۳ نقش برجسته سنگی می‌شود که صحنه‌هایی از تاج‌گذاری و پیروزی‌های شاهان ساسانی، مانند اردشیر بابکان و شاپور اول را به تصویر می‌کشد. نقوش هنرمندانه و ظریف این مکان، هنر پیشرفته حجاری و مفاهیم سیاسی و مذهبی دوران ساسانیان را نشان می‌دهد.
منبع عکس: گوگل‌مپ. عکاس: ساناز فرازی
نقش رستم
- فاصله تا تخت جمشید: ۱۲ کیلومتر (۱۵ دقیقه با خودرو)
مجموعه نقش رستم شامل کعبه زرتشت و آرامگاه‌های شاهان هخامنشی مانند داریوش بزرگ، داریوش دوم، خشایارشا و اردشیر اول می‌شود. آرامگاه‌ها به‌صورت مقبره‌های سنگی در دل کوه رحمت کنده شده‌اند. همچنین سنگ‌نگاره‌های ارزشمندی از دوران ساسانی در این مکان وجود دارد که صحنه‌هایی از تاج‌گذاری شاهان، نبردها و پیروزی‌ها رانشان می‌دهند.
منبع عکس: گوگل‌مپ. عکاس: نیال دوگان
شهر باستانی اصطخر
- فاصله تا تخت جمشید: ۱۴٫۳ کیلومتر (۱۶ دقیقه با خودرو)
براساس پژوهش‌های تاریخی، شهر باستانی اصطخر (استخر) زادگاه ساسان، پدر اردشیر بابکان، بوده است. این شهر را نخستین پایتخت سلسله ساسانیان و پایگاه اصلی دین زرتشت در دوره ساسانیان می‌دانند. اصطخر از اندک شهرهای ایران بوده که در برابر حمله اعراب مقاومت کرده است و در جریان این مقاومت، بسیاری از مردم شهر کشته شدند. اصطخر، حتی پس از فتح ایران به دست اعراب، پایگاه دین زرتشت باقی‌مانده بود و تا آغاز رسمی دوران اسلامی در ایران، اهمیت زیادی داشته است؛ اما در نهایت در دوره آل‌بویه، ویران و رها شد.
منبع عکس: گوگل‌مپ. عکاس: مهران شش‌برادران
مجموعه پاسارگاد
- فاصله تا تخت جمشید: ۸۳ کیلومتر (۱ ساعت و ۱۰ دقیقه با خودرو)
مجموعه پاسارگاد، نخستین پایتخت هخامنشی و یکی از مهم‌ترین مکان‌های تاریخی ایران است که در استان فارس قرار دارد. این مجموعه باشکوه شامل آرامگاه کوروش بزرگ و سازه‌هایی همچون کاخ دروازه، کاخ بار عام، کاخ اختصاصی، ۲ کوشک، آب‌نماهای باغ شاهی، آرامگاه کمبوجیه، کاروان‌سرای مظفری، محوطه مقدس و تنگه بلاغی می‌شود.
منبع عکس: سایت گردشرو. عکاس: نامشخص
سوالات متداول
تخت جمشید کجاست؟
تخت جمشید در شمال شرقی شهر شیراز و مرودشت قرار دارد. فاصله این مجموعه از شیراز حدود ۶۳ کیلومتر و از مرودشت تقریبا ۱۳ کیلومتر است.
تخت جمشید به دستور چه شخصی ساخته شد؟
تخت جمشید به دستور داریوش بزرگ ساخته شد. درواقع ساخت این مجموعه به فرمان داریوش بزرگ آغاز شد و پسرش (خشایارشا) و نوه‌اش (اردشیر اول) در دوران حکمرانی خود، آن را توسعه داده‌اند.
قدمت تخت جمشید چقدر است؟
تخت جمشید بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ سال قدمت دارد. براساس یافته‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسان، مجموعه تخت جمشید در سال ۵۱۸ پیش از میلاد ساخته شده است.
در چه ساعاتی می‌توان از تخت جمشید بازدید کرد؟
از ساعت ۸ تا ۱۸ می‌توانید از تخت جمشید بازدید کنید. با توجه به اینکه تخت جمشید در محوطه‌ای روباز قرار دارد، در نیمه اول سال به‌ویژه در روزهای گرم، توصیه می‌کنیم عصرها برای بازدید برنامه‌ریزی کنید. برای بازدید از تخت جمشید در نیمه دوم سال نیز حتما لباس گرم همراه داشته باشید.
هزینه بازدید از تخت جمشید چقدر است؟
هزینه بازدید از تخت جمشید برای گردشگران ایرانی ۴۰ هزار تومان و برای گردشگران خارجی ۳۵۰ هزار تومان است.
دیدنی های اطراف تخت جمشید کدامند؟
نزدیک‌ترین دیدنی‌های اطراف تخت جمشید عبارت‌اند از: نقش رستم، نقش رجب، مجموعه پاسارگاد، شهر باستانی اصطخر و تل باکون. این موارد از جاذبه‌های تاریخی استان فارس محسوب می‌شوند که قدمت برخی از آن‌ها به ۴ هزار سال پیش برمی‌گردد.
دیدگاه شما چیست؟