نقش رستم از مشهورترین آثار باستانی ایران در استان فارس است که آثار و بناهای ارزشمند از دورههای پادشاهی ایران باستان در آن، توجه گردشگران علاقه‌مند به تاریخ را به‌خود جلب می‌کند.
استان فارس جایگاه بسیاری از ارزشمندترین بناها و مجموعه‌های تاریخی و باستانی در ایران است. محوطه تاریخی نقش رستم در شهرستان مرودشت نیز از مشهورترین جاذبه‌های تاریخی در نزدیکی شیراز به شمار می‌رود که فاصله کوتاهی تا مجموعه تاریخی تخت‌جمشید دارد. در محوطه نقش رستم آرامگاه‌ها، کتیبه‌ها و نقش‌برجسته‌هایی مربوط به دورههای تاریخی ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان به چشم می‌خورد که قدمت این ناحیه را مشخص می‌کنند.
آثار و اشیای باستانی مختلفی در طول سال‌های اخیر از محوطه باستانی نقش رستم کشف شده است که امروزه از آنها در موزه‌های مختلف ایران و جهان نگهداری می‌شود. این محوطه تاریخی بخشهای متعددی دارد که هرکدام، پیشینه‌ای متمایز دارند. اگر علاقه‌مند به دریافت اطلاعات بیشتر درباره نقش رستم، بناها و آثار تاریخی موجود در آن هستید، در این مقاله بوکینگ با ما همراه شوید. در ادامه، به‌تفصیل، محوطه باستانی نقش رستم را به شما معرفی می‌کنیم.
هرآنچه باید درباره نقش رستم بدانید:
- نقش رستم کجاست؟
- تاریخچه نقش رستم
- علت نامگذاری نقش رستم
- داخل مقبره های نقش رستم
- آرامگاه های پادشاهان نقش رستم
- سنگ نبشته های نقش رستم
- کعبه زرتشت
- آتشدان های نقش رستم
- امکانات و خدمات نقش رستم
- اطلاعات بازدید از نقش رستم
- دیدنی های اطراف نقش رستم
نقش رستم کجاست؟
- آدرس: استان فارس، شهرستان مرودشت، بخش مرکزی، دهستان نقش رستم، روستای امیدیه (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۴۳۳۴۱۵۸۳۰ ۰۷۱
نقش رستم محوطه‌ای تاریخی در شهرستان مرودشت استان فارس است که اطراف آن را مشهورترین آثار تاریخی و باستانی ایران پوشانده‌اند. این محوطه باستانی، در فاصله تقریبی ۱۰ کیلومتری از شمال تخت‌جمشید و دو کیلومتری از شمال غربی نقش رجب قرار دارد. نقش رستم از آثار و بناهای تاریخی به‌جامانده از دورههای تاریخی هخامنشیان، ساسانیان و ایلامیان است و مجموعه‌ای از آرامگاههای باستانی، سنگ‌نوشته‌ها و بناهای باستانی در آن به چشم می‌خورند.
آرامگاههای محوطه باستانی نقش رستم به پادشاهان هخامنشی تعلق دارند؛ اما نقش‌برجسته‌ها و دیگر برج و باروهای باقی‌مانده در این محوطه، یادگارهایی از دوره حکومت ساسانیان در ایران باستان هستند. بسیاری از سازه‌های موجود در محوطه نقش رستم هنوز نیازمند کاوش برای دستیابی به اطلاعاتی دقیق‌تر از زمان و چگونگی ساخت آنها هستند. این منطقه درحال‌حاضر (۱۴۰۴) از مهمترین اسناد تاریخی درباره ایران باستان به شمار می‌رود و تاکنون، باستان‌شناسان زیادی را از سراسر جهان به سوی خود جذب کرده است.
نقش رستم، میان دامنه‌های کوهستان «حسین‌کوه» قرار دارد که از صخره‌های بلند تشکیل شده است. به‌دلیل قرارگیری این محوطه باستانی در احاطه سه صخره، از این منطقه با نام «سه‌گنبدان» نیز یاد می‌کنند؛ همچنین، در برخی از منابع از آن با نام «دوگنبدان» یاد شده است.
محوطه باستانی نقش رستم در فاصله ۷۰ کیلومتری از شمال شرقی شیراز و ۱۶ کیلومتری از شمال شرقی مرودشت قرار دارد. فاصله این محوطه باستانی تا فرودگاه شیراز، حدود ۷۰ کیلومتر و همچنین فاصله آن از ایستگاه راه‌آهن و پایانه اتوبوس‌رانی شیراز، به‌ترتیب نزدیک به ۷۰ و ۶۵ کیلومتر است. محوطه باستانی نقش رستم در فاصله ۸۳۵ کیلومتری از جنوب تهران قرار دارد.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Ali Sahlolbei
مسیر دسترسی به نقش رستم شیراز
خودرو شخصی: برای دسترسی به نقش رستم از شیراز، راحت‌ترین راه، استفاده از وسیله نقلیه شخصی است. این محوطه باستانی در نزدیکی چند روستا و منطقه‌ای خارج از شهر قرار دارد که در فاصله ۷۰ کیلومتری از شمال شرقی شیراز واقع شده است. برای دسترسی به این محوطه باستانی، باید از خروجی‌های شمال شرقی شهر شیراز به‌سمت شهر مرودشت حرکت کنید. پس‌از رسیدن به مرودشت، مسیری دوراهی پیش روی شما قرار می‌گیرد که مسیر سمت راست، به‌سمت پرسپولیس و مجموعه تاریخی تخت‌جمشید و مسیر سمت چپ، به‌سمت سعادت‌شهر می‌رود.
در ادامه، به مسیر سمت چپ و جاده مرودشت-سعادت‌شهر وارد شوید و مسیر خود را تا روستای زنگی‌آباد ادامه دهید. در طول مسیر این جاده، تابلوهای راهنمای نقش رستم قرار گرفته‌اند که به‌خوبی، شما را تا مقصد راهنمایی می‌کنند. پس‌از رسیدن به روستای زنگی‌آباد، به مسیر فرعی سمت راست جاده به‌سمت روستای امیدیه و محوطه باستانی نقش رستم وارد شوید؛ پس‌از آن، در فاصله کوتاهی، به محوطه نقش رستم خواهید رسید.
نقش رستم شهرت زیادی دارد و باتوجه‌به قرارگیری آن در منطقه نمونه گردشگری در استان فارس، تورهای گشت شهری از شیراز و مرودشت و دیگر شهرهای این استان، برای بازدید از نقش رستم و دیگر جاذبه‌های باستانی اطراف آن وجود دارد. درصورت تمایل، می‌توانید با خرید این تورها، به‌صورت گروهی از نقش رستم و دیگر جاذبه‌های فارس بازدید کنید یا تنها تور نقش رستم را بخرید.
تاکسی: تاکسی‌های دربستی به مقصد نقش رستم از شیراز شما را به روستای امیدیه و این منطقه باستانی می‌رسانند. در فصل شلوغ گردشگری، امکان تردد با اتوبوس و مینی‌بوس نیز در این منطقه برای گردشگران وجود دارد؛ اما درصورت استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی برای بازدید از نقش رستم، حتما زمان برگشت آنها را به شیراز و دیگر شهرهای اطراف، استعلام بگیرید.
برای بازدید از نقش رستم از تهران و دیگر شهرهای کشور، باید نزدیک‌ترین مسیر به منطقه مرودشت و سعادت‌شهر شیراز را انتخاب کنید. روستای زنگی‌آباد و امیدیه در شمال شرقی مرودشت و شیراز قرار دارند و درصورت سکونت در شهرهای مرکزی و شمالی ایران، نیازی به سفر تا شیراز برای بازدید از نقش رستم ندارید و در میانه راه، می‌توانید از این جاذبه بازدید کنید. مجموعه‌های تاریخی نقش رستم، نقش رجب، تخت‌جمشید و شهر باستانی اصطخر، در فاصله کوتاهی از یکدیگر قرار دارند و درصورت تمایل، با برنامه‌ریزی مناسب می‌توانید بازدید از این جاذبه‌ها را در یک روز انجام دهید.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Peter Pang
تاریخچه نقش رستم
نقش رستم محوطه‌ای باستانی با آثار به‌جامانده از حکومت‌های ایران باستان است که قدمت این محوطه را تا حدودی برای کارشناسان مشخص کرده‌اند. قدیمی‌ترین آثار تاریخی موجود در این منطقه به دوره ایلامیان تعلق دارد. بخش آرامگاه‌ها و گوردخمه‌های این محوطه، مربوط به دوره هخامنشیان است؛ همچنین، دیگر آثار موجود در نقش رستم، متعلق به دوره پادشاهی ساسانیان، حکومت پس‌از هخامنشیان، هستند. بنابر اسناد و مدارک موجود در این منطقه، محوطه نقش رستم، منطقه‌ای آباد در همه این دوره‌ها بوده است؛ اما اوج شکوفایی آن به زمان حکومت ساسانیان بازمی‌گردد.
نقش رستم نخستین‌بار در سال ۱۳۰۲ برابر با ۱۹۲۳ میلادی به‌دست باستان‌شناس آلمانی، ارنست هرتسفلد (Ernst Herzfeld)، کاوش شد. در طول بررسی‌های این باستان‌شناس، بخش‌هایی از برج و باروی مربوط به دوره ساسانیان در این منطقه کشف شد. ۱۳ سال بعد، در سال ۱۳۱۵، حفاری و کنکاش در محوطه نقش رستم به رهبری اریش فریدریش اشمیت (Erich Friedrich Schmidt)، خاورشناس و استاد دانشگاه شیکاگو آمریکا، ادامه یافت و تا سه سال پس‌از آن، بسیاری از بناها، نقش‌برجسته‌ها، کتیبه‌ها و آثار باستانی دیگر، در محوطه نقش رستم کشف شدند.
با گذشت زمان، زبان‌شناسان و پژوهشگران دیگری از ایران و دیگر نقاط جهان، به خوانش کتیبه‌ها و متون باستانی در منطقه نقش رستم پرداختند و به‌مرور، اطلاعات بیشتری درباره قدمت آثار موجود در این منطقه به‌دست آمد. بخش زیادی از قدیمی‌ترین اثر در نقش رستم، یعنی نقش‌برجسته ایلامی، در زمان ساسانیان تخریب شد و نقش‌برجسته‌ای مربوط به پادشاهان این دوره، جایگزین آن شده است؛ اما کارشناسان با بررسی‌های موشکافانه، بقایای سنگ‌نگاره ایلامی را کشف کردند و متوجه تفاوت این دو نقش‌برجسته شدند.
کارشناسان قدمت بخشی از حکاکی‌های موجود در منطقه نقش رستم را به دوره پادشاهی جمشید و پادشاهان کیانی در ایران نسبت می‌دهند. این محوطه باستانی، امروزه از مهمترین نواحی میان باستان‌شناسان و پژوهشگران تاریخ در سراسر جهان است. با وجود بررسی‌های گسترده و کاوش در بخشهای مختلف نقش رستم، ظرفیت‌های پنهان این محوطه برای کاوش‌های تاریخی، همچنان مورد توجه کارشناسان قرار دارد و بخش‌هایی از آن نیز نیازمند بررسی‌های باستان‌شناسی دقیق‌تر است.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: محمد افتخاری
علت نامگذاری نقش رستم
دلیل نامگذاری منطقه نقش رستم، به‌طور مشخص و قطعی در اسناد تاریخی مشخص نیست؛ اما براساس افسانه‌ای قدیمی، گذشتگان، این منطقه را محل رویارویی رستم و اسفندیار، شخصیت‌های شاهنامه و محل پیروزی قهرمان شاهنامه یعنی رستم بر اسفندیار، می‌دانستند. در بسیاری از نقش‌برجسته‌های موجود در نقش رستم، تصویر افرادی دیده می‌شود که با وجود بررسی‌های باستان‌شناسی، هویت آنها هنوز مشخص نشده است.
میان نقش‌برجسته‌های نقش رستم، تصاویری مربوط به فردی با هیبت پهلوانی همراه با کلاه نوک تیز وجود دارد که پوشش او شبیه به هیچ دوره تاریخی‌ای از آثار موجود در این منطقه نیست. در گذشته، این شخص را رستم شاهنامه تصور می‌کردند؛ گرچه سند قطعی‌ای برای این مطلب وجود نداشت، اما کارشناسان، بیشترین احتمال نامگذاری نقش رستم را همین امر می‌دانند. تنها نامی که از این منطقه در اسناد تاریخی آمده است، در آثار باقی‌مانده از دوره ساسانیان دیده می‌شود که در آنها، از این ناحیه با نام «نبوشت» به معنی «پای کوه» نام برده شده است.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: بابک رستمی
داخل مقبره های نقش رستم
آب، آتش و خاک در زمان باستان، عناصر مقدس در دین زرتشت بودند. ایرانیان باستان، اجساد مردگان را ناپاک می‌دانستند و به همین دلیل، آنها را به خاک نمی‌سپردند. دخمه‌های زرتشتیان به‌جامانده در استان‌های مختلف ایران، مکان‌هایی برای قرار دادن اجساد مردگان در کوهستان‌های بلند بود تا پس‌از پوسیدن و نابودی، تنها استخوان آنها باقی بماند. در دخمه‌ها مکان‌هایی برای نگهداری از استخوان مردگان وجود داشت که به آنها «استودان» می‌گفتند. حفره‌های موجود در حسین‌کوه در نقش رستم نیز نمونه‌هایی از استودان‌ها است.
پادشاهان مرتبه‌ای بالاتر از مردم عادی داشتند، به همین دلیل، استخوان آنها پس‌از مرگ، در استودان‌ها گذاشته نمی‌شد و ساخت مقبره‌های سنگی در دل کوه، برای دفن پادشاهان و باقی ماندن استخوان‌ها در گوردخمه‌های سنگی بود. داخل مقبره‌های نقش رستم، طراحی‌های متفاوتی وجود دارد؛ اما در هر چهار گوردخمه موجود در نقش رستم، دهلیز ورودی همراه با اتاق یا اتاق‌هایی به چشم می‌خورد که تابوت سنگی پادشاهان در آنها قرار دارد.
تنها یکی از گوردخمه‌های متعلق به پادشاهان هخامنشی در نقش رستم، یعنی مقبره داریوش اول، دارای کتیبه است که باستان‌شناسان با خوانش آن، هویت پادشاه مدفون در این مقبره را مشخص کرده‌اند. در دیگر آرامگاههای موجود در نقش رستم، کارشناسان باتوجه‌به زمان ساخت و شکل طراحی و تزیینات هر آرامگاه، به هویت پادشاه مدفون در آن پی بردند. داخل آرامگاههای نقش رستم جز دهلیزهای ورودی و اتاق‌ها، بخش دیگری وجود ندارد و داخل هر اتاق نیز از یک تا سه گور دیده می‌شود.
تعداد گورها داخل هر آرامگاه نقش رستم، متفاوت است. به نظر کارشناسان، بیشتر پادشاهان، به‌جز مقبره مخصوص خود، دستور به ساخت قبری برای ملکه هم داده بودند و قبرهای دیگر، به نزدیکان آنها یا ولیعهد تعلق داشته است. پادشاهان پیش‌از زمان مرگ خود، احتمال مرگ جانشینانشان را می‌دادند؛ بنابراین، حفر گوردخمه برای ولیعهد در زمان هخامنشیان، به‌دلیل احتمال زیاد سوءقصد به جان ولیعهدان انجام می‌شد.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Niall Dougan
آرامگاه های پادشاهان نقش رستم
آرامگاه چهار تن از پادشاهان هخامنشی همراه با نزدیکان و بزرگان دربار آنها، در محوطه نقش رستم وجود دارد که در ادامه، به‌تفکیک، این مقبره‌ها را معرفی می‌کنیم.
آرامگاه داریوش اول
آرامگاه داریوش اول نخستین آرامگاه در منطقه نقش رستم است که قدمت بیشری نسبت به دیگر آرامگاههای موجود در این منطقه دارد. این آرامگاه به‌دستور داریوش اول، پسر کوروش، که از خوش‌نام‌ترین پادشاهان ایران باستان و هخامنشیان بوده است، در زمان فرمانروایی او ساخته شد.کارشناسان، زمان ساخت آرامگاه داریوش اول را در نقش رستم، هم‌زمان با ساخت بناهای مجموعه تخت‌جمشید و کاخ آپادانا برآورد کرده‌اند.
مقبره داریوش اول در ارتفاع ۶۰ متری از سطح زمین قرار گرفته است و حدود ۲۶ متر ارتفاع دارد. نمای ورودی آرامگاه داریوش اول، صلیبی‌شکل است و بالای آن، کتیبه‌ای تاریخی به چشم می‌خورد. بر این کتیبه، نام داریوش اول به‌عنوان پادشاه مدفون در این آرامگاه حک شده است.
در زمان حکومت هخامنشیان، صلیب، نمادی در هیچ‌یک از ادیان به شمار نمی‌رفت و استفاده از آن در ساخت آرامگاههای نقش رستم، جنبه تزیینی داشته است. در بخش بالای ورودی صلیبی‌شکل این آرامگاه، تصویری از پادشاه بر تخت دیده می‌شود که کارشناسان، آن را به داریوش اول نسبت می‌دهند.
در نقش‌برجسته بالای آرامگاه داریوش اول، نمادهایی مانند انسان بال‌دار، آتشدان و حلقه شاهی حکاکی شده است؛ همچنین، کارشناسان با بررسی این نقش‌برجسته، نشانه‌هایی از کاخ تچر، محل استقرار داریوش اول، را در آن یافته‌اند.
پس‌از ورودی آرامگاه داریوش اول، دهلیزی مستطیل‌شکل به طول ۱۹ متر قرار دارد که سه اتاق در طول آن قرار گرفته‌اند. نخستین اتاق در این راهرو، مقابل در ورودی آرامگاه واقع شده است که بنابر نظر کارشناسان، قبر داریوش اول در آن قرار گرفته است. یکی از سه قبر موجود در این اتاق، سرپوشی محدب با طراحی ظریف دارد که به‌احتمال‌زیاد، متعلق به داریوش است.
منبع عکس: ویکی مدیا. عکاس: Blondinrikard Froberg
در هریک از دو اتاق موجود در آرامگاه داریوش اول، سه قبر دیده می‌شود و درمجموع، ۹ مقبره در این آرامگاه وجود دارد. کارشناسان، احتمال مدفون بودن «آتوسا» همسر داریوش اول و مادر خشایارشاه را در یکی از این قبرها، زیاد می‌دانند. از نام افرادی که در دیگر قبرهای این مجموعه دفن شده‌اند، اطلاعی در دست نیست. براساس سنت‌های موجود در زمان هخامنشیان، می‌توان این قبرها را به نزدیکان داریوش و فرزندان او نسبت داد؛ اما به‌طور قطع نمی‌توان هویت افراد مدفون در این آرامگاه را مشخص کرد.
هر ۹ قبر موجود در آرامگاه داریوش اول، هم‌اندازه و هم‌شکل هستند و نظم و ترتیب قابل‌توجهی در طراحی آنها، نسبت به دیگر قبرهای موجود در نقش رستم، وجود دارد.
اطراف آرامگاه داریوش اول، دو کتیبه به چشم می‌خورد که یکی، بالای تاج صلیب و دیگری، کنار در ورودی قرار دارد. این کتیبه‌ها به زبان ایلامی و بابلی نوشته شده‌اند و کارشناسان، پس‌از خوانش بخش‌هایی از آنها، به مضمون کلی این کتیبه‌ها دست پیدا کرده‌اند.
کتیبه بالای آرامگاه، در ستایش اهورامزدا نوشته شده است و به سرزمین‌های تحت حکمرانی داریوش اول و دولت هخامنشیان اشاره می‌کند. در کتیبه کنار در ورودی نیز که متن موجود در آن به ۶۰ سطر می‌رسد، شخصیت داریوش اول معرفی شده است. کتیبه بالا، با نام کتیبه DNa و کتیبه دوم، با نام کتیبه DNb میان باستان‌شناسان، معروف هستند.
آرامگاه خشایار شاه
خشایارشاه، پنجمین پادشاه هخامنشی، پسر داریوش اول و نوه کوروش بود که پس‌از مرگ پدرش، در ۳۴ سالگی به پادشاهی رسید. او نیز همانند پدر و پدربزرگ خود، پادشاهی خوش‌نام و علاقه‌مند به هنر بود. آرامگاه خشایارشاه در منطقه باستانی نقش رستم و در فاصله ۱۰۰ متری از شرق آرامگاه داریوش اول قرار دارد؛ اما برخلاف آرامگاه پدرش، هیچ کتیبه‌ای بر سردر آرامگاه خشایارشاه به چشم نمی‌خورد.
دوره پادشاهی خشایارشاه، اوج شکوفایی هنر معماری هخامنشیان بود؛ همچنین، باستان‌شناسان از تفاوت موجود در شکل تراش سنگ‌ها در مقبره خشایارشاه نسبت به دیگر آرامگاههای موجود در این منطقه و باتوجه‌به پیشرفت هنر سنگ‌تراشی در زمان پادشاهی او، آرامگاه خشایارشاه را مشخص کرده‌اند.
خشایارشاه، ۲۰ سال بر جایگاه پادشاهی در دولت هخامنشی نشست و آرامگاه او را در نقش رستم، در همین فاصله زمانی و به‌دستور خودش ساختند. آرامگاه خشایارشاه مانند آرامگاه داریوش یکم، ورودی صلیبی‌شکل دارد؛ همچنین، سنگ‌نگاره‌هایی با نقوش فرکیانی، هلال گوی‌دار، آتشدان روشن و نقش پادشاه در بخش ورودی این آرامگاه دیده می‌شوند. با وجود تخریب بخشهای زیادی از نقش‌برجسته‌های اطراف آرامگاه خشایارشاه، این نگاره، از کتیبه و نقش‌برجسته اطراف آرامگاه داریوش اول، سالم‌تر مانده است.
پس‌از ورودی آرامگاه خشایارشاه، دهلیزی قرار دارد که تنها به یک اتاق می‌سد. این دهلیز از راهرو ورودی آرامگاه داریوش اول کوچک‌تر است و طول و عرض آن، به‌ترتیب به ۶٫۵ و سه متر می‌رسد. اتاق مشرف بر دهلیز این آرامگاه با طاقی خمیده، محل قرارگیری سه گوردخمه است و درست روبهروی درگاه ورودی این آرامگاه قرار دارد. باستان‌شناسان، گور سمت راست در این اتاق را به‌دلیل ساختار متفاوت آن با دیگر مقبره‌ها و همچنین شباهت بیشترش به مقبره داریوش اول، محل دفن خشایارشاه می‌دانند.
گور میانی در آرامگاه خشایارشاه، بزرگ‌تر از دیگر مقبره‌ها است و بنابر شواهد موجود، می‌توان آن را محل دفن «آمستریس» همسر خشایارشاه، دانست. مالک گور سوم در این آرامگاه مشخص نیست؛ اما براساس سنت‌های رایج در دوره هخامنشیان، می‌توان این گور را به ولیعهد خشایارشاه نسبت داد. پیکر خشایارشاه پس‌از قتل شبانه او به‌دست دو تن از درباریان در سال ۴۶۵ پیش‌از میلاد، به منطقه نقش رستم و آرامگاه او منتقل شد.
منبع عکس: ویکی مدیا، عکاس: علی گنجه‌ای
آرامگاه اردشیر یکم
اردشیر یکم، ششمین پادشاه هخامنشیان بود که پس‌از مرگ پدرش خشایارشاه، بر تخت پادشاهی نشست. اردشیر یکم، ۴۲ سال پادشاه هخامنشیان بود و در این مدت، کارهای نیمه‌تمام پدرش در ساخت کاخ‌ها و بناهای تخت‌جمشید را به پایان رساند. آرامگاه اردشیر یکم در محوطه باستانی نقش رستم نیز در زمان پادشاهی وی و به‌دستور خودش ساخته شد. تالار صدستون و کاخ مرکزی تخت‌جمشید، از مهمترین بناهای ساخته‌شده در دوره فرمانروایی این پادشاه هستند.
آرامگاه اردشیر یکم در محوطه نقش رستم، شباهت زیادی به آرامگاه پدربزرگ او یعنی داریوش اول دارد. نکته جالب‌توجه این آرامگاه، تفاوت در ساختار داخلی آن با آرامگاه خشایارشاه است. آرامگاه اردشیر یکم، از یک دهلیز با سه اتاق تشکیل می‌شود که بزرگ‌تر از آرامگاه پدر او است. باتوجه‌به نبود کتیبه بر سردر این آرامگاه، یکی از دلایل تشخیص صاحبان این قبرها را می‌توان به تفاوت در ساختار آنها نسبت داد؛ به این معنی که سلطنت کوتاه خشایارشاه، مجال ساخت آرامگاهی به بزرگی آرامگاه داریوش را به او نداده است.
در مقابل سلطنت کوتاه خشایارشاه، اردشیر یکم، فرمانروایی طولانی‌ای داشت و به همین سبب، خادمان او فرصت مناسب برای ساخت آرامگاهی با جزییات بیشتر و شبیه به آرامگاه داریوش اول را داشتند. آرامگاه اردشیر یکم در فاصله ۳۷ متری از غرب آرامگاه داریوش اول قرار دارد و بلندی آن به ۲۲ متر می‌رسد. این مقبره در مقایسه با گوردخمه داریوش اول، آسیب‌های زیادی دیده است و دهلیز آن، برخلاف راهرو ورودی آرامگاه داریوش اول، نامتقارن و کج است.
دهلیز آرامگاه اردشیر یکم، به سه اتاق راه دارد که در هرکدام از آنها، یک قبر به چشم می‌خورد. شکل تراش سنگ در گورهای این آرامگاه با آرامگاههای داریوش اول و خشایارشاه تفاوت دارد و از ظرافت موجود در آنها، در ساخت آرامگاه اردشیر یکم خبری نیست. اتاق‌ها نیز با یکدیگر هم‌راستا نیستند و آرامگاه، به‌طور کلی در ارتفاع کمتری نسبت به دو آرامگاه سمت راست خود قرار دارد. باستان‌شناسان، سال حفاری این آرامگاه را بین سال‌های ۴۵۰ تا ۴۳۰ پیش‌از میلاد تخمین زده‌اند که با زمان پادشاهی اردشیر یکم هم‌خوانی دارد.
متقارن‌ترین اتاق در آرامگاه اردشیر یکم، روبهروی ورودی این آرامگاه قرار گرفته است و براساس شواهد موجود، این اتاق زودتر از دو اتاق دیگر ساخته شده است؛ به همین سبب، کارشناسان آن را مدفن اردشیر یکم می‌دانند. باستان‌شناسان، دو مقبره دیگر در این آرامگاه را به «داماسپیا»، همسر نخست اردشیر یکم و پسرش، خشایارشاه دوم، نسبت می‌دهند. داماسپیا در روز مرگ اردشیر یکم از دنیا رفت و پسر آنها نیز تنها ۴۵ روز پس‌از پدر و مادرش به‌دست برادر ناتنی خود کشته شد.
آرامگاه سمت چپ، آرامگاه اردشیر یکم. منبع عکس: ویکی مدیا. عکاس: A.davey
آرامگاه داریوش دوم
داریوش دوم، پسر اردشیر یکم و نهمین پادشاه هخامنشیان بود که پس‌از سلطنت کوتاه دو برادر ناتنی خود، پس‌از مرگ اردشیر یکم، به‌سلطنت رسید. داریوش دوم برخلاف پدر، پدربزرگ و جد خود، پادشاهی خوش‌نام نبود و تنها ۱۹ سال فرمانروایی کرد. آرامگاه داریوش دوم در غربی‌ترین بخش محوطه نقش رستم و مقابل بنای کعبه زرتشت قرار دارد. این آرامگاه ۳۳ متر با آرامگاه اردشیر یکم و ۴۵ متر با کعبه زرتشت فاصله دارد.
طراحی اصلی آرامگاه داریوش دوم با تقلید از آرامگاه داریوش اول انجام شده است؛ اما در این آرامگاه، خبری از ظرافت‌های سنگ‌تراشی و طراحی‌های آرامگاه داریوش اول نیست. آرامگاه داریوش دوم نیز نمایی صلیبی‌شکل دارد و در بخش ورودی آن، نقش‌برجسته‌هایی به چشم می‌خورند. تاریخ حفاری این آرامگاه بین سال‌های ۴۲۰ تا ۴۰۴ پیش‌از میلاد تخمین زده شده است که با زمان پادشاهی داریوش دوم، هم‌خوانی دارد.
نقوش برجسته موجود بر ورودی آرامگاه داریوش دوم، شبیه به طراحی‌های موجود در تخت‌جمشید است. شیر شاخدار نشسته بر تخت پادشاهی، پادشاه در آتشدان، فر کیانی، هلال گوی‌دار و پادشاه مقابل درباریان، از مهمترین نقش‌برجسته‌های این آرامگاه هستند. به‌طورکلی، نقوش برجسته موجود در آرامگاه داریوش دوم، بیشتر از دیگر آرامگاههای نقش رستم است.
پس‌از ورودی آرامگاه داریوش دوم، دهلیز داخلی آن قرار دارد که مانند راهرو ورودی آرامگاه اردشیر یکم، نامتقارن و مثلثی‌شکل است. ارتفاع دهلیز ورودی این آرامگاه به حدود ۲٫۸۰ متر می‌رسد و سه اتاق به آن راه دارند. اتاق‌های آرامگاه داریوش دوم نیز مانند آرامگاه پدر او، مستطیل‌شکل و نامتقارن هستند.
در هریک از اتاق‌های آرامگاه داریوش دوم، یک قبر وجود دارد که براساس شواهد موجود، گوردخمه میانی را متعلق به داریوش دوم می‌دانند. یکی دیگر از گورها، به ملکه «پروشات» همسر داریوش دوم تعلق دارد؛ اما اطلاعی از هویت فرد مدفون در گوردخمه سوم در دست نیست. کارشناسان، این گور را متعلق به ولیعهد داریوش دوم می‌دانند.
منبع عکس: ویکی مدیا. عکاس: حمید واشقانی فراهانی
سنگ نبشته های نقش رستم
در محوطه باستانی نقش رستم، نقش‌برجسته‌ها وکتیبه‌های متعددی میان آرامگاههای هخامنشی قرار دارند که قدمت بیشتر آنها به دوره پادشاهی ساسانیان می‌رسد. این سنگ‌نبشه‌ها و نقش‌برجسته‌ها از مهمترین اسناد تاریخی ایران باستان هستند. در ادامه، معروف‌ترین سنگ‌نگاره‌های نقش رستم را معرفی می‌کنیم.
نقش برجسته ایلامی
نقش برجسته ایلامی قدیمی‌ترین سنگ‌نگاره در محوطه باستانی نقش رستم است که باستان‌شناسان، قدمت تقریبی آن را اواخر هزاره دوم پیش‌از میلاد، یعنی حدود ۳٬۰۰۰ تا ۳٬۵۰۰ سال پیش تخمین زده‌اند. متاسفانه بخش قابل‌توجهی از این نقش‌برجسته، در زمان پادشاهی بهرام دوم ساسانی و به‌دستور او تخریب شد و سنگ‌نگاره جدیدی جایگزین آن شد؛ باوجوداین، در انتهای سمت راست و چپ این نقش‌برجسته، بقایایی از سنگ‌نگاره ایلامی دیده می‌شود و رد بخشهای دیگر آن نیز زیر نقش‌برجسته ساسانی مشخص است.
در نقش برجسته ایلامی، تصویری از ایزد و الهه ایران باستان ساخته شده است که به‌صورت نیم‌رخ، روی تخت پادشاهی نشسته‌اند و عده‌ای، مشغول پرستش آنها هستند. اطراف الهه ایران باستان، مارهایی وجود دارند که رد آنها از زیر نقش‌برجسته روی آن مشخص است. در سمت راست این سنگ‌نگاره، مردی ریش‌دار با کلاه گرد دیده می‌شود که رو به ایزد و الهه ایستاده است. باستان‌شناسان، این تصویر را متعلق به پادشاه ایلامی درحال پرستش خدایان می‌دانند.
در سمت چپ سنگ‌نگاره ایلامی نقش رستم، تصویر شخصی با تاج کنگره‌دار نقر شده است که کارشناسان، آن‌را به‌دلیل ظرافت در طراحی و نداشتن ریش، به ملکه ایلامی نسبت می‌دهند. هیچ سندی برای بررسی دلیل نقر این سنگ‌نگاره در این منطقه وجود ندارد و کارشناسان، محتمل‌ترین دلیل حکاکی این اثر را در نقش رستم، قرارگیری آن در محل تردد کاروان‌ها در زمان باستان می‌دانند. طول نقش برجسته ایلامی نقش رستم به هفت متر و عرض آن به ۲٫۵ متر می‌رسد.
منبع عکس: ویکی مدیا. عکاس: Pawel Ryszawa
نقش برجسته بهرام دوم و درباریان
نقش برجسته بهرام دوم و درباریان، به‌دستور بهرام دوم ساسانی حدود سال ۲۹۰ میلادی، جای سنگ‌نگاره ایلامی نقش رستم را گرفت؛ البته، بقایایی از نقش ایلامی زیر این سنگ‌نگاره دیده می‌شود که کارشناسان براساس آن، تاریخ تقریبی نقر هر دو نقش برجسته را به دست آورده‌اند. در نقش برجسته بهرام دوم و درباریان، بهرام در میانه تصویر و رو به چپ ایستاده است و پشت او، ۹ نفر از درباریان قرار گرفته‌اند. این سنگ‌نگاره، پنج متر طول و حدود ۲٫۵ متر عرض دارد.
در سمت چپ پادشاه در سنگ‌نگاره بهرام و درباریان، خانواده و نزدیکان او یعنی ملکه، شاه‌دخت، دو شاهزاده، کرتیر (موبد زرتشتی دربار ساسانیان) و نرسی (پسر شاپور یکم) دیده می‌شوند؛ اما هویت سه تن از نقوش موجود بر این سنگ‌نگاره در سمت راست بهرام دوم برای کارشناسان مشخص نیست. در این تصویر، همه افراد به‌جز نرسی، انگشت خود را به نشانه احترام به‌سوی بهرام دوم بالا برده‌اند.
نقش برجسته پیروزی بهرام دوم
نقش برجسته پیروزی بهرام دوم، در قسمت زیرین آرامگاه داریوش اول و بالای نقش‌برجسته‌ای دیگر در محوطه نقش رستم قرار دارد. در هر دو سنگ‌نگاره زیر این آرامگاه، جنگاورانی سوار بر اسب درحال نبرد با دشمنان خود دیده می‌شوند. در تصویر بالا، بهرام دوم در سمت چپ با دو بال گشوده، نیزه‌به‌دست و با اسب به دشمن خود می‌تازد. باستان‌شناسان با بررسی شواهد موجود در این تصویر، توانسته‌اند که هویت پادشاه اسب‌سوار یعنی بهرام دوم را تشخیص دهند؛ اما هویت مبارز تصویر پایین آن، به‌طور قطع مشخص نیست.
قدمت نقش برجسته پیروزی بهرام دوم، به سال ۲۸۵ میلادی و طول و عرض آن، به‌ترتیب به حدود هفت متر و دو متر می‌رسد. در این سنگ‌نگاره، جوانی زیر پای اسب بهرام دوم کشته شده است که متاسفانه هویت او مشخص نیست؛ اما نوع پوشش این فرد در سنگ‌نگاره بهرام، نشان از اهمیت موقعیت او دارد. در این تصویر، فردی پشت‌سر بهرام درحال پرچم‌داری است.
سنگ‌نگاره پایین نقش برجسته پیروزی بهرام دوم، ابعاد کوچک‌تری نسبت به نقش بهرام دارد و سر فرد پیروز در آن، به‌شکل حیوان است. ازآنجاکه تاجی بر سر این فرد در نقش‌برجسته دیده نمی‌شود، کارشناسان این فرد را یکی از شاهزادگان ساسانی می‌دانند. متاسفانه به‌دلیل تخریب بخشهای زیادی از نقش‌برجسته پایین سنگ‌نگاره بهرام دوم، امکان کنکاش بیشتر درباره آن وجود ندارد.
منبع عکس: ویکی مدیا. عکاس: Blondinrikard Froberg
نقش برجسته پیروزی شاپور اول
نقش برجسته پیروزی شاپور اول در دهه ۲۶۰ میلادی و به‌دستور شاپور اول در نقش رستم ساخته شد و بی‌شک، این سنگ‌نگاره را می‌توان از زیباترین نقش‌برجسته‌های به‌جامانده از دوران ایران باستان دانست. در این نقش‌برجسته، تصویر شاپور اول با تاج پادشاهی بر سر و سوار بر اسب به تصویر کشیده شده است. تمام ظرایف موجود بر لباس شاپور اول در این سنگ‌نگاره دیده می‌شود و سه تن مقابل او، مشغول کرنش هستند. یک فرد نیز در این نقش‌برجسته، مقابل شاپور اول به زمین افتاده است.
در زمان پادشاهی شاپور اول، سه تن از پادشاهان امپراتوری روم به ایران حمله کردند. والرین، پادشاه معروف روم باستان، یکی از این سه تن بود که پس‌از شکست در برابر ساسانیان، به‌دست سربازان شاپور اسیر شد. پیروزی ایرانیان بر رومیان در این نبردها، در جهان باستان بسیار پرآوازه بود و شرح آن، به‌دستور شاپور در کتیبه‌های کعبه زرتشت حک شد. نقش‌برجسته شاپور اول در محوطه نقش رستم، پیروزی این پادشاه ساسانی و چیرگی او بر پادشاهان روم و فیلیپ عرب را به تصویر می‌کشد.
نقش برجسته پیروزی شاپور اول در فاصله ۱۰ متری از شرق آرامگاه داریوش اول قرار دارد و باستان‌شناسان، تصویر شاپور را در این سنگ‌نگاره، از تصاویر موجود بر سکه‌های به‌جامانده از دوره حکومت او در غار شاپور کازرون شناسایی کرده‌اند. شاپور در این نقش‌برجسته، با مو و ریش بلند، مچ دست والرین را به نشانه جنگ تن‌به‌تن با او و اسارت والرین گرفته است. این سنگ‌نگاره، حدود ۱۱ متر طول و پنج متر عرض دارد و از مهمترین اسناد تاریخی باقی‌مانده از دوره حکومت ساسانیان به شمار می‌رود.
منبع عکس: ویکی مدیا. عکاس: Diego Delso
نقش برجسته پیروزی بهرام دوم
نقش برجسته پیروزی بهرام دوم، در قسمت زیرین آرامگاه داریوش اول و بالای نقش‌برجسته‌ای دیگر در محوطه نقش رستم قرار دارد. در هر دو سنگ‌نگاره زیر این آرامگاه، جنگاورانی سوار بر اسب درحال نبرد با دشمنان خود دیده می‌شوند. در تصویر بالا، بهرام دوم در سمت چپ با دو بال گشوده، نیزه‌به‌دست و با اسب به دشمن خود می‌تازد. باستان‌شناسان با بررسی شواهد موجود در این تصویر، توانسته‌اند که هویت پادشاه اسب‌سوار یعنی بهرام دوم را تشخیص دهند؛ اما هویت مبارز تصویر پایین آن، به‌طور قطع مشخص نیست.
قدمت نقش برجسته پیروزی بهرام دوم، به سال ۲۸۵ میلادی و طول و عرض آن، به‌ترتیب به حدود هفت متر و دو متر می‌رسد. در این سنگ‌نگاره، جوانی زیر پای اسب بهرام دوم کشته شده است که متاسفانه هویت او مشخص نیست؛ اما نوع پوشش این فرد در سنگ‌نگاره بهرام، نشان از اهمیت موقعیت او دارد. در این تصویر، فردی پشت‌سر بهرام درحال پرچم‌داری است.
سنگ‌نگاره پایین نقش برجسته پیروزی بهرام دوم، ابعاد کوچک‌تری نسبت به نقش بهرام دارد و سر فرد پیروز در آن، به‌شکل حیوان است. ازآنجاکه تاجی بر سر این فرد در نقش‌برجسته دیده نمی‌شود، کارشناسان این فرد را یکی از شاهزادگان ساسانی می‌دانند. متاسفانه به‌دلیل تخریب بخشهای زیادی از نقش‌برجسته پایین سنگ‌نگاره بهرام دوم، امکان کنکاش بیشتر درباره آن وجود ندارد.
نقش برجسته پیروزی شاپور اول
نقش برجسته پیروزی شاپور اول در دهه ۲۶۰ میلادی و به‌دستور شاپور اول در نقش رستم ساخته شد و بی‌شک، این سنگ‌نگاره را می‌توان از زیباترین نقش‌برجسته‌های به‌جامانده از دوران ایران باستان دانست. در این نقش‌برجسته، تصویر شاپور اول با تاج پادشاهی بر سر و سوار بر اسب به تصویر کشیده شده است. تمام ظرایف موجود بر لباس شاپور اول در این سنگ‌نگاره دیده می‌شود و سه تن مقابل او، مشغول کرنش هستند. یک فرد نیز در این نقش‌برجسته، مقابل شاپور اول به زمین افتاده است.
در زمان پادشاهی شاپور اول، سه تن از پادشاهان امپراتوری روم به ایران حمله کردند. والرین، پادشاه معروف روم باستان، یکی از این سه تن بود که پس‌از شکست در برابر ساسانیان، به‌دست سربازان شاپور اسیر شد. پیروزی ایرانیان بر رومیان در این نبردها، در جهان باستان بسیار پرآوازه بود و شرح آن، به‌دستور شاپور در کتیبه‌های کعبه زرتشت حک شد. نقش‌برجسته شاپور اول در محوطه نقش رستم، پیروزی این پادشاه ساسانی و چیرگی او بر پادشاهان روم و فیلیپ عرب را به تصویر می‌کشد.
نقش برجسته پیروزی شاپور اول در فاصله ۱۰ متری از شرق آرامگاه داریوش اول قرار دارد و باستان‌شناسان، تصویر شاپور را در این سنگ‌نگاره، از تصاویر موجود بر سکه‌های به‌جامانده از دوره حکومت او در غار شاپور کازرون شناسایی کرده‌اند. شاپور در این نقش‌برجسته، با مو و ریش بلند، مچ دست والرین را به نشانه جنگ تن‌به‌تن با او و اسارت والرین گرفته است. این سنگ‌نگاره، حدود ۱۱ متر طول و پنج متر عرض دارد و از مهمترین اسناد تاریخی باقی‌مانده از دوره حکومت ساسانیان به شمار می‌رود.
نقش برجسته پیروزی هرمز دوم
نقش برجسته پیروزی هرمز دوم، لوحی دوقسمتی در محوطه باستانی نقش رستم است که بخشهای زیادی از آن درحال‌حاضر از میان رفته‌اند. این سنگ‌نگاره در بخش زیرین آرامگاه اردشیر یکم قرار دارد و کارشناسان، قدمت آن را حدود سال ۳۰۵ میلادی برآورد کرده‌اند. در این نقش‌برجسته، هرمز دوم سوار بر اسب، نیزه‌ای را به پیکر دشمن فرو برده است. در پایین این نقش‌برجسته، سنگ‌نگاره دیگری نیز به چشم می‌خورد که بنابر نظر کارشناسان، به جانشین هرمز دوم یعنی آذر نرسه، تعلق دارد.
در نقش برجسته پیروزی هرمز دوم، تصویر پادشاه به‌خوبی مشخص نیست؛ اما در قسمت جلوی تاج او، عقابی مروارید به دهان دیده می‌شود که کمک زیادی به باستان‌شناسان در شناسایی هویت هرمز دوم در این نقش‌برجسته کرده است. کارشناسان با مقایسه تصویر این سنگ‌نگاره با تصاویر موجود بر سکه‌ها و ظروف باقی‌مانده از دوره ساسانی، هویت هرمز دوم را شناسایی کرده‌اند. در این اثر باستانی، هرمز دوم ریشی بلند با حلقه‌ای میان آن دارد و ویژگی‌های پوشش پادشاهان ساسانی در لباس‌های او دیده می‌شود.
در نقش برجسته پیروزی هرمز دوم، تصویری از مردی با شمایل جنگی، پشت‌سر هرمز وجود دارد که هویت او هنوز برای محققان مشخص نیست. دشمن مغلوب هرمز در این تصویر نیز هویت مشخصی برای کارشناسان ندارد. این سنگ‌نگاره سال‌ها زیر خاک مدفون بود و پس‌از کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه در میانه سال‌های دهه ۱۳۱۰ خورشیدی، به‌دست باستان‌شناسان آمریکایی و فرانسوی، کشف و خوانش شد. ارتفاع نقش‌برجسته هرمز دوم به بیش از هشت متر می‌رسد و عرض آن، حدود چهار متر است.
منبع عکس: ویکی مدیا. عکاس: Carole Raddato
نقش برجسته تاج‌گذاری اردشیر بابکان
نقش برجسته تاج‌گذاری اردشیر بابکان، در شرقی‌ترین بخش محوطه نقش رستم قرار دارد و نسبت به دیگر سنگ‌نگاره‌های این منطقه، آسیب کمتری در مرور زمان دیده است. در این نگاره، اردشیر بابکان، نخستین پادشاه ساسانیان، مقابل اهورامزدا، خدای ایران باستان، هر دو سوار بر اسب و رو به یکدیگر به تصویر درآمده‌اند و اهوارامزدا، حلقه پادشاهی را به اردشیر می‌دهد. در این تصویر، اردوان پنجم، آخرین پادشاه اشکانی، زیر پای اسب اردشیر و اهریمن، زیر پای اسب اهورامزدا افتاده‌اند.
در نقش برجسته تاج‌گذاری اردشیر بابکان، کتیبه‌هایی به زبان‌های یونانی، پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی بر سینه اسب‌ها به چشم می‌خورد. در کتیبه‌های گردن اسب اردشیر، به عظمت پادشاهی اردشیر یکم و بر کتیبه‌های گردن اسب اهورامزدا، به نام او به‌عنوان خدای ایران باستان اشاره شده است. اردشیر یکم در این سنگ‌نگاره، کلاهی با نوارهای بلند بر سر دارد و ریش او حلقه‌حلقه است. از گردنبند اردشیر نیز حلقه‌هایی با سر شیر آویخته‌اند.
در سنگ‌نگاره اردشیر بابکان نقش رستم، فردی پشت‌سر پادشاه ساسانی قرار دارد که هویت او برای باستان‌شناسان مشخص نیست. سبک حکاکی این اثر شباهت زیادی به نمونه‌های حکاکی مربوط به دوره هخامنشیان دارد؛ اما جزییات و ظرایف سنگ‌تراشی در دوره ساسانیان نیز به‌خوبی در آن دیده می‌شود. دلیل قرارگیری این نقش‌برجسته در فاصله بیشتر نسبت به دیگر آثار نقش رستم مشخص نیست؛ کارشناسان، احتمال وجود نهر آبی را در زیر پای این سنگ‌نگاره، دلیل قرارگیری آن در این بخش از کوه عنوان می‌کنند.
نقش‌برجسته اردشیر بابکان در فاصله دو متر بالاتر از سطح زمین قرار دارد و طول و عرض آن به ۶٫۵ متر و ۲٫۵ متر می‌رسد. باستان‌شناسان به‌دلیل نبود تصویر شاپور یکم (پسر اردشیر و همراه همیشگی او) در این تصویر، زمان ساخت این سنگ‌نگاره را به نخستین سال‌های حکومت اردشیر یعنی حدود سال ۲۳۵ میلادی نسبت می‌دهند.
منبع عکس: ویکی مدیا. عکاس: میلاد وندایی
نقش برجسته تاج‌گذاری نرسی
نرسی از پادشاهان خوش‌نام ساسانی، فرزند شاپور یکم، برادر بهرام اول و عموی بهرام دوم بود. نقش برجسته تاج‌گذاری نرسی در نقش رستم، از زیباترین سنگ‌نگاره‌ها در این محوطه باستانی است که در آن، آناهیتا، الهه آب ایران باستان، حلقه کیانی را به نرسی می‌دهد. این نقش‌برجسته در نزدیکی آرامگاه داریوش اول قرار دارد و باستان‌شناسان، زمان حکاکی این اثر را سال ۳۰۰ میلادی تخمین زده‌اند. این سنگ‌نگاره کامل نیست و کارشناسان، مرگ زودهنگام نرسی را احتمال نیمه‌کاره ماندن آن می‌دانند.
در نقش برجسته تاج‌گذاری نرسی، پادشاه، تاج و کلاهی بزرگ بر سر دارد و لباسی فاخر پوشیده است. در این سنگ‌نگاره نیز مانند دیگر آثار مربوط به دوره ساسانی، گردنبند حلقه‌ای پادشاه و ریش و موی بلند و آشفته او دیده می‌شود که از ویژگی‌های ظاهری شاهان ساسانی است. در تصویر پشت‌سر نرسی، مردی کلاه‌برسر ایستاده است که باستان‌شناسان احتمال می‌دهند او، هرمز دوم و جانشین نرسی است. میان آناهیتا و نرسی نیز پسر جوانی دیده می‌شود که احتمالا از نوادگان و ولیعهدان نرسی است.
منبع عکس: ویکی مدیا. عکاس: Roohparvar97
نقش نبشته دار کرتیر
کرتیر از محبوب‌ترین موبدان زرتشتی میان پادشاهان ساسانی بود که در زمان پادشاهی بهرام دوم، به اوج قدرت و مقام در دربار ساسانیان رسید. نقش‌برجسته کرتیر در برخی از مناطق باستانی استان فارس دیده می‌شود که نشان‌دهنده جایگاه او میان پادشاهان ساسانی است. در محوطه باستانی نقش رستم، در منطقه‌ای پشت آرامگاه شاپور یکم، تصویری نیم‌تنه از کرتیر حکاکی شده است. در این سنگ‌نگاره، کرتیر کلاهی بلند بر سر دارد و با دست، مشغول ستایش شاپور است.
در بخش پایین نقش‌برجسته کرتیر، بقایایی از یک کتیبه به زبان فارسی میانه به چشم می‌خورد که باستان‌شناسان، نام اردشیر را از آن خوانش کرده‌اند. بنابر مدارک موجود، متن روی این کتیبه شبیه به متن کتیبه موجود بر کعبه زرتشت بوده است. کارشناسان، زمان حکاکی نقش‌برجسته کرتیر در نقش رستم را در زمان پادشاهی بهرام دوم و حدود سال ۲۸۰ میلادی تخمین می‌زنند.
کتیبه ناتمام نقش رستم
در محوطه نقش رستم، صفحه‌ای صاف با ابعاد پنج در ۱۰ متر به چشم می‌خورد که بسیار استادانه صیقل خورده است. از آماده‌سازی این صفحه سنگی در سال ۶۲۵ میلادی به‌دستور خسرو پرویز، شواهد محدودی وجود دارد؛ اما در درستی آن شک زیادی وجود دارد. بنابر نظریه بالا، هدف خسرو پرویز از سنگ‌تراشی در این صفحه، حکاکی مراسم تاج‌گذاری یا بخشی از پیروزی‌های خود بوده است که به‌دلایلی، انجام نشده است. در سال ۱۸۲۱ کتیبه‌ای فارسی در این صفحه تراشیده شد که ارزش تاریخی ندارد.
کعبه زرتشت
کعبه زرتشت بنایی مکعب‌مستطیل‌شکل با ارتفاع تقریبی ۱۲ تا ۱۴ متر در محوطه باستانی نقش رستم است که مقابل آرامگاه داریوش دوم قرار دارد. ورودی این بنا، دری دولنگه و سنگین در بخش شمالی آن است که ۳۰ پلکان ورودی روبهروی آن به چشم می‌خورد. کعبه زرتشت از سنگ آهک سفید ساخته شده است و کارشناسان، زمان ساخت آن را در دوره پادشاهی هخامنشیان تخمین زده‌اند. این بنا در گذشته، با نام‌هایی مانند «نقاره‌خانه»، «کرنای خانه» و «بن خانک» نیز شاخته می‌شد.
نامگذاری این بنا به کعبه زرتشت، حدود ۱۵۰ سال پیش به‌دلیل تشابه شکل ظاهری آن به کعبه شهر مکه، انجام شده است. پسوند زرتشت نیز به دین ایرانیان در زمان ایران باستان اشاره می‌کند؛ اما هیچ سند و مدرکی از کاربری زیارتی این بنا در گذشته وجود ندارد. فضای داخلی کعبه زرتشت کاملا سیاه‌رنگ است که شک برخی از کارشناسان را به آتشکده بودن این بنا در زمان باستان، برمی‌انگیزد.
کعبه زرتشت شباهت زیادی به طراحی روی سکه‌های دوره ساسانیان دارد و در دیگر آثار و کتب تاریخی نیز بناهایی با این شکل به چشم می‌خورند که کاربری آنها، پرستشگاه یا آتشکده بوده است؛ به همین دلیل، بسیاری از باستان‌شناسان، کاربری کعبه زرتشت را در گذشته، پرستشگاه یا عبادتگاه می‌دانند.
منبع عکس: ویکی مدیا. عکاس: علی اکبر برازمان
کعبه زرتشت شباهت ظاهری‌ای با مقبره کوروش در پاسارگاد دارد که فرضیه‌هایی را برای مدفن بودن این مکان ایجاد می‌کند؛ ازطرفی، برجستگی‌های موجود روی دیواره‌های خارجی کعبه زرتشت، به برخی از ابزارهای سنجش زمان در گذشته شبیه است و ازاین‌رو، برخی از کارشناسان، این بنا را نوعی تقویم باستانی می‌دانند.
فرضیه دیگر درباره کاربری کعبه زرتشت، استفاده از آن به‌عنوان گنج‌خانه حکومتی برای نگهداری اسناد و اشیای قیمتی بوده است. باتوجه‌به نبود مدارک و اسناد کافی برای اثبات هرکدام از موارد بالا، کاربری قطعی کعبه زرتشت در گذشته، برای باستان‌شناسان هنوز مشخص نیست.
صفحه سنگی در سال ۶۲۵ میلادی به‌دستور خسرو پرویز، شواهد محدودی وجود دارد؛ اما در درستی آن شک زیادی وجود دارد. بنابر نظریه بالا، هدف خسرو پرویز از سنگ‌تراشی در این صفحه، حکاکی مراسم تاج‌گذاری یا بخشی از پیروزی‌های خود بوده است که به‌دلایلی، انجام نشده است. در سال ۱۸۲۱ کتیبه‌ای فارسی در این صفحه تراشیده شد که ارزش تاریخی ندارد.
بدنه بیرونی کعبه زرتشت به‌مرورزمان به رنگ تیره درآمده است؛ اما در گذشته، نمای این بنا سفید و طاقچه‌های آن از سنگ سیاه بودند. در ساخت بنای کعبه زرتشت از سنگ‌هایی با اندازه بزرگ و غیرهم‌اندازه استفاده کرده‌اند. بین این سنگ‌ها ملاتی وجود ندارد و این نکته، از مهمترین ویژگی‌های معماری دوره حکومت هخامنشیان به شمار می‌رود. بخش زیرین کعبه زرتشت را قاعده‌ای مربعی‌شکل با سه ردیف پله تشکیل می‌دهد که شالوده اصلی این بنا است.
سه کتیبه به زبان‌های یونانی، پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی، به‌ترتیب بر دیواره‌های جنوبی، غربی و شرقی کعبه زرتشت دیده می‌شود. کتیبه یونانی ۷۰ سطر دارد که طولانی‌ترین کتیبه است و دیگر کتیبه‌ها، حدود ۳۰ خط هستند. کتیبه‌های کعبه زرتشت، از مهمترین اسناد حکومتی در دوره ساسانیان محسوب می‌شوند که به‌دستور شاپور یکم بر دیواره این بنا ساخته شده‌اند. در این کتیبه‌ها، شرح جنگ‌ها، پیروزی‌های پادشاهان ساسانی بر امپراتوری روم و نام پادشاهان و بزرگان دربار ساسانی حک شده است.
منبع عکس: ویکی مدیا. عکاس: Mghadiripix
آتشدان های نقش رستم
آتشدان های نقش رستم، دو سازه سنگی در پشت محوطه تاریخی نقش رستم و کنار معدن سنگ کعبه زرتشت هستند که به فاصله کوتاهی از یکدیگر و بر دو ستون سنگی قرار دارند. اندازه این دو سازه سنگی متفاوت است و یکی، بزرگ‌تر از دیگری است. ستون‌های پایه این آتشدان‌ها سطح مقطع مربعی‌شکل دارند و در چهار وجه آنها، طاق‌نماهایی هلالی برای تزیین حکاکی شده است.
در انتهای بالایی آتشدان های نقش رستم، فرورفتگی‌هایی به چشم می‌خورد که در گذشته، محل افروختن آتش بوده است. باستان‌شناسان، قدمت این آتشدان‌ها را مربوط به واپسین سال‌های حکومت اشکانیان و نخستن سال‌های فرمانروایی ساسانیان می‌دانند. بنابر نظر کارشناسان، آتشدان‌های نقش رستم را در زمان باستان، در مراسم خاص و مناسبت‌های ویژه روشن می‌کردند.
امکانات و خدمات نقش رستم
محوطه تاریخی نقش رستم در منطقه‌ای بکر و خارج از شهر قرار دارد و اطراف آن، تنها چند روستا واقع شده‌اند. در نزدیکی این محوطه تاریخی، فضای مناسب برای پارک خودروهای گردشگران وجود دارد؛ اما هیچ امکانات دیگری در این منطقه تعبیه نشده است. برای دسترسی به برخی از امکانات و خدمات مانند اقامتگاه‌ها، سرویس‌های بهداشتی، مسجد، رستوران و فروشگاه‌های مواد غذایی، باید به یکی از روستاهای نزدیک نقش رستم یا شهر مرودشت بروید.
اطلاعات بازدید از نقش رستم
- ساعت بازدید (سال ۱۴۰۴): هر روز از ساعت هشت تا ۱۸ (مجموعه نقش رستم در روزهای تاسوعا، عاشورا، ۲۱ ماه رمضان برابر با شهادت حضرت علی (ع)، رحلت حضرت محمد (ص)، شهادت امام جعفر صادق (ع)، رحلت امام حسن مجتبی (ع) و ۱۴ خرداد تعطیل است)
- هزینه بلیط (سال ۱۴۰۴): برای گردشگران ایرانی بالای هفت سال، ۳۰٬۰۰۰ تومان و برای گردشگران خارجی ۲۵۰٬۰۰۰ تومان
نکات بازدید از نقش رستم
محوطه تاریخی نقش رستم در منطقه‌ای خارج از شهر قرار دارد و برای بازدید از آن، باید وسیله حمل‌ونقل شخصی داشته باشید یا به‌صورت گروهی با تورهای گردشگری، از مبدا شهرهای اطراف نقش رستم در شهرستان مرودشت، از این منطقه بازدید کنید. برای دسترسی به این محوطه تاریخی، می‌توانید از تاکسی‌های کرایه‌ای دربست نیز استفاده کنید.
مدت‌زمان لازم برای بازدید از بخشهای مختلف محوطه باستانی نقش رستم، بین یک تا دو ساعت است؛ اما درصورت علاقه‌مندی به خوانش متن کتیبه‌ها و کاوش بیشتر درباره این منطقه، می‌توانید نیمی از روز را به بازدید از این محوطه باستانی اختصاص دهید.
منبع عکس: ویکی مدیا. عکاس: Maasaak
بهترین زمان برای بازدید از نقش رستم، از نخستین روزهای فصل پاییز تا نخستین روزهای فصل بهار است. اگر فصل زمستان را برای بازدید از این محوطه تاریخی انتخاب می‌کنید، لباس گرم و مناسب همراه داشته باشید. با وجود اقلیم گرم و خشک استان فارس، به‌دلیل فضای باز خارج از شهر محوطه تاریخی نقش رستم، در زمستان بادهای سرد و خشک در این منطقه می‌پیچد. بخشهای زیادی از مسیر دسترسی به این ناحیه، خاکی است؛ همچنین، در زمان باندگی‌ها، مسیر آن پر از گل‌ولای است و بازدید از محوطه نقش رستم سخت می‌شود.
در زمان بازدید از نقش رستم، حتما آب نوشیدنی، کلاه و عینک آفتاب‌گیر همراه داشته باشید. این جاذبه تاریخی در محوطه‌ای وسیع و در معرض نور مستقیم خورشید قرار دارد که به‌دلیل پاکی هوای این ناحیه، شدید و سوزان است؛ بنابراین، تا جای ممکن، ساعت‌های نخست روز و عصرهنگام را برای بازدید از نقش رستم انتخاب کنید. تعطیلات نوروز، شلوغ‌ترین زمان گردشگری در این محوطه باستانی است. چنانچه نخستین روزهای فصل بهار را برای بازدید از نقش رستم انتخاب می‌کنید، زمان بیشتری را برای بازدید از این منطقه اختصاص دهید.
نقش رستم و نقش رجب در دسته آثار تاریخی پیشنهادی ایران برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارند. این جاذبه‌ها از ارزشمندترین ثروت‌های ملی ایران هستند و اهتمام بر حفاظت از آنها، برای همه گردشگران ضروری است. هنگام بازدید از محوطه باستانی نقش رستم، موارد ایمنی را در بازدید از بافت‌های کهن و باستانی، رعایت کنید و هیچ ردی از خود در این منطقه به جا نگذارید.
دیدنی های اطراف نقش رستم
مجموعه تاریخی تخت جمشید
- فاصله از نقش رستم: ۱۱ کیلومتر (۱۸ دقیقه با ماشین)
- آدرس: شهرستان مرودشت، ۱۲ کیلومتری شمال شرقی شهر مرودشت (مشاهده روی نقشه)
مجموعه تاریخی تخت جمشید از مشهورترین مجموعه‌های باستانی ایران در جهان است که قدمت آن به بیش از ۲٬۵۰۰ سال قبل می‌رسد. این مجموعه باستانی از مهمترین بناها و اسناد تاریخی در سراسر جهان به شمار می‌رود و باستان‌شناسان و محققان بسیاری در طول سال‌های گذشته، برای بازدید از این محوطه، ثبت تصاویر و تحقیق درباره آن به ایران سفر کرده‌اند. بخشهای قابل‌توجهی از سرستون‌ها و بناهای مجموعه تخت جمشید درحال‌حاضر در معتبرترین موزه‌های جهان نگهداری می‌شوند.
گرچه امروزه بخشهای بسیاری از مجموعه تخت جمشید از میان رفته است، اما بقایای موجود در این محوطه، شکوه و عظمت این شهر باستانی را در دوره هخامنشیان نشان می‌دهد. پلکان ورودی، دروازه ملل، خزانه تخت‌جمشید، کاخ صدستون، کاخ هدیش، کاخ اچ، کاخ آپادانا، کاخ مرکزی، کاخ تچر و آرامگاههای شاهی، از مهمترین بخشهای این مجموعه تاریخی هستند.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Qalib Qulu
نقش رجب
- فاصله از نقش رستم: سه کیلومتر (چهار دقیقه با ماشین)
- آدرس: شهرستان مرودشت، ۱۳ کیلومتری شمال شرقی شهر مرودشت (مشاهده روی نقشه)
نقش رجب محوطه‌ای تاریخی در فارس با چهار اثر باستانی نقش‌برجسته از دوره پادشاهی ساسانیان در ایران است. این محوطه تاریخی در منطقه‌ای خارج از شهر قرار دارد که بنابر نظر کارشناسان، به‌احتمال زیاد در گذشته، شهری آباد بوده است. در سنگ‌نگاره‌های نقش رجب، تصاویری از تاج‌گذاری پادشاهان ساسانی به چشم می‌خورد که در بخشی از صخره‌های کوه، حکاکی شده‌اند.
نخستین سنگ‌نگاره نقش رجب، مجلس اول نام دارد و در آن، شاپور اول، دومین پادشاه ساسانیان، سوار بر اسب همراه با ۹ نفر از بزرگان دربار حکاکی شده است. این نقش‌برجسته، در قسمت شمالی این محوطه باستانی قرار دارد. سنگ‌نگاره دوم مربوط به تاج‌گذاری اردشیر بابکان، موسس سلسله ساسانی، است و وسط سنگ‌نگاره‌ها قرار دارد؛ همچینن، کتیبه کرتیر در نزدیکی سنگ‌نوشته مجلس دوم، سال‌ها پس‌از آن حکاکی شده است. بر سنگ‌نگاره سوم که با نام مجلس سوم نیز شناخته می‌شود، تاج‌گذاری شاپور اول دیده می‌شود.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: نامشخص
شهر باستانی اصطخر
- فاصله از نقش رستم: پنج کیلومتر (هفت دقیقه با ماشین)
- آدرس: شهرستان مرودشت، ۱۶ کیلومتری شمال شرقی شهر مرودشت (مشاهده روی نقشه)
شهر باستانی اصطخر در نزدیکی مجموعه تخت‌جمشید است؛ این شهر از قدیمی‌ترین آثار باستانی ایران است که با نام «تخت طاووس» نیز شناخته می‌شود. این مجموعه در زمان حکومت ساسانیان از آبادترین شهرهای ایران و مقر فرمانروایی پادشاهان ساسانی بوده است. برخی از کارشناسان، این شهر باستانی را نخستین محل حکومت هخامنشیان می‌دانند؛ اما براساس شواهد تاریخی موجود، دوران شکوه و آبادانی شهر باستانی اصطخر، به دوره حکومت ساسانیان بازمی‌گردد.
درحال‌حاضر تنها بخش‌هایی از دروازه سنگی، ستون‌ها و دیوارهای سنگی شهر اصطخر باقی مانده است. باستان‌شناسان، این شهر باستانی را محل تاج‌گذاری اردشیر بابکان و شاپور اول، پسر اردشیر، می‌دانند که تصویر این دو رویداد، در نقش رجب حک شده است.
منبع عکس: وبسایت ویکی مدیا، عکاس: درفش کاویانی
مجموعه تاریخی پاسارگاد
- فاصله از نقش رستم: ۷۰ کیلومتر (۵۰ دقیقه با ماشین)
- آدرس: شهرستان پاسارگاد، ۱۹ کیلومتری شمال شرقی سعادت‌شهر (مشاهده روی نقشه)
مجموعه تاریخی پاسارگاد، از شهرهای باستانی ایران در دوره حکومت هخامنشیان بوده است و امروزه، از معروف‌ترین جاذبه‌های تاریخی ایران در جهان به شمار می‌رود. معروف‌ترین سازه باستانی در این مجموعه، مقبره کوروش، نخستین پادشاه هخامنشیان، است؛ همچنین، بقایایی از کاخ‌های سلطنتی، باغ شاهی، برج سنگی، کاروان‌سرای مظفری، مسجد اتابکی، مجموعه‌ای از سنگ‌نوشته‌ها و آثار باستانی دیگر نیز در آن به‌چشم می‌خورند.
نام مجموعه باستانی پاسارگاد در سال ۱۳۸۳، در جایگاه پنجم فهرست آثار ایرانی در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. بازدید از این مجموعه ارزشمند تاریخی، پس‌از بازدید از مجموعه نقش رستم، لذت دوچندان دارد.
منبع عکس: وبسایت ویکی مدیا. عکاس: Diego Delso
سوالات متداول
نقش رستم کجاست؟
نقش رستم از محوطههای باستانی ایران در استان فارس و شهرستان مرودشت است که در فاصله تقریبی ۱۰ کیلومتری از شمال تخت جمشید قرار دارد.
نقش رستم متعلق به چه دورهای است؟
محوطه نقش رستم و آثار تاریخی موجود در آن، به دورههای تاریخی ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان تعلق دارد.
مهمترین بخشهای نقش رستم کدامند؟
آرامگاههای پادشاهان هخامنشی، سنگ نوشتهها، نقش برجستهها و بنای کعبه زرتشت، از مهمترین بخشهای نقش رستم هستند.
دیدگاه شما چیست؟