نقش رجب؛ کتیبه باشکوه ساسانی

نقش رجب، یکی از باشکوه‌ترین آثار فرهنگی دوره ساسانیان با سنگ‌نگاره‌هایی از تاج‌گذاری شاهان و چهره‌های مذهبی، نمایانگر آغاز قدرت ساسانیان و پیوند دین و حکومت است.

نقش رجب در نزدیکی شهر مرودشت استان فارس و در فاصله‌ای کوتاه از تخت جمشید قرار دارد. این محوطه تاریخی شامل چهار سنگ‌نگاره از تاج‌گذاری شاهان ساسانی مانند اردشیر بابکان و شاپور اول است که بخشی از شکوه سیاسی و مذهبی این دوران را بازتاب می‌دهند.

گرچه نقش رجب هنوز در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت نشده، هم‌جواری آن با آثار ثبت‌شده‌ای مانند تخت‌جمشید، اهمیتش را افزایش داده است. اگر می‌خواهید با یکی از جلوه‌های درخشان هنر سنگ‌تراشی ایران باستان آشنا شوید، در ادامه با این مقاله از بوکینگ همراه باشید.

اگر دوست دارید تا از کتیبه نقش رجب دیدن کنید پیشنهاد می‌کنیم با تور شیراز همراه شوید.

هرآنچه باید درباره نقش رجب بدانید:

• نقش رجب کجاست؟
• تاریخچه نقش رجب
• وجه تسمیه نقش رجب
• کتیبه های نقش رجب
• اطلاعات بازدید از نقش رجب
• دیدنی های اطراف نقش رجب

نقش رجب کجاست؟

• آدرس: استان فارس، شهرستان مرودشت، جاده مرودشت-سارویی (مشاهده روی نقشه)
• تلفن: ۴۳۳۴۱۵۵۶ ۰۷۱

نقش رجب در دامنه کوه رحمت و در مسیر شهر باستانی استخر واقع شده است. این منطقه بخشی از مجموعه فرهنگی مرودشت به‌شمار می‌رود و به‌همراه نقش رستم، در فهرست موقت میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. نقش رجب در فاصله چهار کیلومتری تخت جمشید قرار دارد و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نمونه‌های هنر و معماری دوران هخامنشی شناخته می‌شود.

موقعیت جغرافیایی نقش رجب باعث شده است که از فراز آن، چشم‌انداز زیبایی از دشت مرودشت و مناطق اطراف دیده شود. در ادامه دسترسی نقش رجب به فرودگاه، پایانه اتوبوس و ایستگاه راه‌آهن را بررسی می‌کنیم.

دسترسی نقش رجب به فرودگاه: فرودگاه بین‌المللی شیراز نزدیک‌ترین فرودگاه به نقش رجب است که حدود ۶۸ کیلومتر با آن فاصله دارد. از این فرودگاه می‌توانید با تاکسی در حدود یک ساعت (۶۷ دقیقه) به محوطه نقش رجب برسید.

دسترسی نقش رجب به پایانه اتوبوس: پایانه اتوبوس‌رانی امیرکبیر شیراز با نقش رجب حدود ۷۶ کیلومتر فاصله دارد. تاکسی‌ها یا خودروهای اینترنتی مانند اسنپ یا تپسی از این پایانه، طی یک ساعت (۶۶ دقیقه) شما را به مرودشت و سپس به این بنای تاریخی می‌رسانند.

دسترسی نقش رجب به ایستگاه راه‌آهن: نزدیک‌ترین ایستگاه قطار به نقش رجب، ایستگاه راه‌آهن مرودشت است که حدود ۱۵ کیلومتر با آن فاصله دارد. طی‌کردن مسیر بین ایستگاه راه‌آهن و محوطه نقش رجب با خودرو حدود ۱۷ دقیقه زمان می‌برد.

مسیر دسترسی به نقش رجب

برای بازدید از نقش رجب، اطلاع از مسیرهای دسترسی به این جاذبه اهمیت زیادی دارد. این محوطه باستانی در نزدیکی شهر مرودشت قرار گرفته و به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش، با خودرو شخصی و تاکسی به‌راحتی قابل دسترسی است. در ادامه، نحوه رسیدن به نقش رجب با هر دو روش را توضیح می‌دهیم.

مسیر دسترسی به نقش رجب با خودرو شخصی: برای رسیدن به نقش رجب با خودرو شخصی، ابتدا باید خود را به شهر مرودشت در استان فارس برسانید. از شیراز تا مرودشت حدود ۵۲ دقیقه (۵۰ کیلومتر) مسیر رانندگی در پیش دارید؛ پس از ورود به مرودشت، وارد جاده منتهی به نقش رستم شوید. نقش رجب حدود سه کیلومتر پیش از نقش رستم و در سمت راست جاده قرار دارد. تابلوهای راهنما در طول مسیر کمک می‌کنند تا بدون نیاز به GPS، به‌آسانی به محل برسید. در این مسیر، جاده آسفالت و مناسب است و در نزدیکی محوطه، پارکینگ کوچکی برای توقف خودروها وجود دارد.

مسیر دسترسی به نقش رجب با تاکسی: اگر بدون خودرو شخصی سفر می‌کنید، می‌توانید از شیراز یا مرودشت تاکسی بگیرید. از میدان نمازی یا پایانه شهید کاراندیش شیراز تاکسی‌های خطی یا دربست به مقصد مرودشت وجود دارند. پس از رسیدن به مرودشت، تاکسی‌های محلی یا تاکسی‌های اینترنتی مانند اسنپ یا تپسی، شما را تا نقش رجب می‌برند.

تاریخچه نقش رجب

نقش رجب به اوایل دوره ساسانی، یعنی زمان سلطنت اردشیر اول (۲۲۴ تا ۲۴۲ میلادی) و شاپور اول (۲۴۲ تا ۲۷۰ میلادی)، تعلق دارد. با توجه به اسناد موجود و مطالعه‌های باستان‌شناسی، نقش‌های حکاکی‌شده در این مجموعه به احتمال زیاد در سال‌های ابتدایی سلطنت این دو پادشاه ایجاد شده‌اند؛ به‌ویژه صحنه تاج‌گذاری اردشیر اول و شاپور اول به‌طور واضح نقش‌آفرینی این شاهان در تثبیت قدرت ساسانی و مشروعیت الهی‌شان را نشان می‌دهد.

نقش رجب یکی از محوطه‌های سنگ‌نگاره‌ای ساسانی به شمار می‌آید و باستان‌شناسان معتقدند که آثار موجود در آن، در نمایاندن ساختار مذهبی، اجتماعی و سیاسی امپراتوری ساسانی نقش مهمی دارند؛ به‌ویژه تصاویر اهورامزدا و دربار ساسانی نشان‌دهنده تلاش شاهان ساسانی برای تثبیت مشروعیت سلطنت خود از طریق تایید الهی است؛ تاکید بر دین زرتشتی و نقشی که موبدان در حکمرانی داشتند، از دیگر ویژگی‌های بارز این آثار است.

برخی از پژوهشگران بر این باورند که سنگ‌نگاره‌های نقش رجب، علاوه‌بر موارد فوق، می‌توانند درباره ساختار نظامی و روابط اجتماعی دوران ساسانی اطلاعات زیادی ارائه دهند.

کشف کتیبه جدید در نقش رجب

در سال ۱۴۰۰، پژوهشگران در محوطه تاریخی نقش رجب موفق به کشف کتیبه‌ای جدید به خط پهلوی شدند. این کتیبه روی دیواره صخره‌ای در پناهگاهی سنگی (اشکفت) و بر فراز یک دخمک (گور سنگی) نگاشته شده و شامل ۶ سطر است.

بر اساس تحقیق انجام‌شده، کتیبه جدید کشف‌شده در نقش رجب به یکی از بهدینان زرتشتی شهر استخر مربوط می‌شود که در دی‌ماه سال ۴۲ یزدگردی دستور داد تا این دخمک برای او ساخته شود. دخمک‌ها در آیین زرتشتی برای نگهداری استخوان‌های مردگان استفاده می‌شدند تا از آلودگی عناصر مقدس مانند خاک، آب، گیاه و آتش جلوگیری شود.

کشف کتیبه جدید در نقش رجب، نه‌تنها درباره شیوه‌های تدفین در دوره ساسانی اطلاعات بیشتری ارائه می‌دهد؛ بلکه نشان‌دهنده اهمیت منطقه استخر و نقش رجب به‌عنوان مراکز مذهبی و فرهنگی در آن دوران است.

وجه تسمیه نقش رجب

درباره علت نام‌گذاری نقش رجب اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما برخی معتقدندکه اولین‌بار کاستن نیبور، جهانگرد دانمارکی، در سال ۱۱۷۶ قمری از این اثر با عنوان نقش رجب یاد کرده است.

برخی دیگر باور دارند که در گذشته، قهوه‌خانه‌ای در نزدیکی نقش رجب وجود داشته است که صاحب آن فردی به نام رجب بوده است؛ به همین دلیل مردم محلی بدون داشتن اطلاعات دقیق از نقوش این اثر، آن را به نام «نقش رجب» شناخته‌اند. همچنین، فرصت‌الدوله شیرازی در دوره قاجار در کتاب آثارالعجم ذکر کرده است که مردم بومی این نقش‌ها را «نقش قهرمانان» می‌نامیدند.

کتیبه های نقش رجب

مجموعه نقش رجب شامل چهار نقش‌برجسته تاریخی است که در دل کوه کنده شده‌اند و صحنه‌هایی از تاج‌گذاری و رژه شاهان ساسانی و نیز نقش یک روحانی زرتشتی را نشان می‌دهند. این نگاره‌ها از نظر هنری بسیار ارزشمندند و بازتابی از ساختار دینی، سیاسی و اجتماعی اوایل حکومت ساسانی هستند.

مجلس اول شاپور اول و درباریان

نقش‌برجسته موسوم به مجلس اول در جبهه شمالی نقش رجب، یک کتیبه مستطیلی‌شکل به ابعاد ۶ در چهار متر و ارتفاع ۱٫۵ متر از سطح زمین است که شاپور اول (دومین شاه ساسانی) را سوار بر اسبی آراسته میان ۹ نفر از درباریانش به تصویر می‌کشد. او با لباسی بلند، چکمه‌هایی ظریف و موهای مجعد دیده می‌شود؛ هرچند چهره‌اش و بخش‌هایی از اسب آسیب دیده‌اند.

در نقش‌برجسته مجلس اول، صحنه حال‌وهوایی رسمی و شاد دارد و همه شخصیت‌ها با لباس‌های فاخر و کلاه‌هایی با روبان و گردنبندهای گل‌دار نمایش داده شده‌اند. میان آن‌ها، هرمز (فرزند شاپور، ولیعهد وقت) با جامه‌ای شاهانه و کلاهی با دیهیم مشخص است که بعدها به‌مدت کوتاهی پادشاه شد. دیگر پسران شاپور مانند نرسی، بهرام و شاپور شاه میشان، با نمادهایی خاص بر کلاه خود مشخص‌ هستند؛ همچنین تصویر آذرناهید، ملکه و چند تن از فرماندهان، درباریان و نمایندگان خاندان‌های بزرگ مانند قارون و سوزن در این نقش‌برجسته قابل مشاهده‌اند.

مجلس دوم تاج‌گذاری اردشیر بابکان

نقش‌برجسته مجلس دوم در نقش رجب، صحنه تاج‌گذاری اردشیر بابکان، بنیان‌گذار شاهنشاهی ساسانی، را در ابعادی به اندازه ۴٫۵ در ۲٫۵ متر به تصویر کشیده است. در این تصویر، اردشیر با لباسی بلند، شمشیری در دست و کلاه مخصوص شاهان ساسانی، در حال دریافت دیهیم پادشاهی از اهورامزدا است؛ در‌حالی‌که با بلند‌کردن انگشت سبابه به او ادای احترام می‌کند.

در نقش برجسته مجلس دوم، پشت‌سر شاه دو نفر ایستاده‌اند؛ یکی بی‌ریش و حامل مگس‌پرانی که در نقوش دیگر نیز همراه شاه بوده و دیگری پیرمردی با ریش پهن که احتمالا یکی از بزرگان دربار است. در سوی دیگر، اهورامزدا با تاج کنگره‌دار، بالاپوش بلند و شاخه برسم (شاخه‌های بریده درخت)، دیهیم را به اردشیر می‌دهد. پشت‌سر او دو زن ایستاده‌اند که احتمالا مادر و همسر شاه هستند و با ژست‌های احترام‌آمیز به او ادای احترام می‌کنند.

میان شاه و اهورامزدا دو نقش کوچک‌تر وجود دارد؛ یکی افسر شاهی که ممکن است شاپور یا هرمز باشد و دیگری با شاخه گرز که به نظر برخی ایزد جنگ، بهرام، است. این صحنه که در آن بانوان، کودکان و درباریان نیز حضور دارند، نمادی از قدرت مشروع و نظم دربار ساسانی است.

نقش کرتیر، موبد زرتشتی

سنگ‌نگاره سوم نقش رجب متعلق به کرتیر، موبد مهم و پرنفوذ زرتشتی در دوره ساسانی است و تنها نقش‌برجسته‌ای است که در آن هیچ شاهی دیده نمی‌شود. این کتیبه در زمان بهرام دوم و در سمت چپ مجلس دوم حجاری شده است؛ اقدامی که نشان‌دهنده قدرت زیاد کرتیر است؛ چراکه در آن زمان فقط شاهان اجازه داشتند کتیبه بنویسند.

در نقش کرتیر، کرتیر با لباس رسمی، کلاه خاص، گردنبند مرواریدی و موهای مجعد، درحال اشاره به کتیبه تاج‌گذاری اردشیر بابکان است. متن پهلوی کتیبه ۳۱ سطر داشته که امروزه فقط ۲۰ سطر از آن باقی مانده است.

در کتیبه موبد زرتشتی، کرتیر خود را معرفی کرده است و به فعالیت‌های دینی، حمایت از آتشکده‌ها و مراحل معنوی‌اش اشاره می‌کند. او همچنین القاب مختلف خود در دوران پادشاهان مختلف را، از اردشیر بابکان تا بهرام دوم، توضیح می‌دهد. در پایان کتیبه کرتیر، نام دبیر او، بوختگ، ذکر شده است و جالب اینکه لقب «موبد موبدان» او بعدها از متن حذف شده است. این اثر یکی از چهار سنگ‌نگاره باقی‌مانده از کرتیر است که در کنار نقش‌هایی در نقش رستم، سرمشهد و کعبه زرتشت، نشان‌دهنده قدرت دینی و سیاسی و جایگاه ویژه این روحانی در تاریخ ساسانی است.

برای رزرو هتل شیراز می‌توانید از طریق سایت بوکینگ اقدام کنید.

مجلس سوم تاج‌گذاری شاپور اول

در آخرین سنگ‌نگاره نقش رجب که در سمت راست این محوطه تاریخی قرار دارد، صحنه تاج‌گذاری شاپور اول، فرزند اردشیر بابکان، به تصویر کشیده شده است. این نقش‌برجسته مستطیلی با طول ۴٫۵ متر و عرض سه متر، یکی از زیباترین و دقیق‌ترین آثار حجاری دوره ساسانی به شمار می‌رود و با الهام از نقش اردشیر در نقش رستم، حدود دو سال پس از تاج‌گذاری شاپور و پیش از نبرد با امپراتوری روم ایجاد شده است.

در مجلس سوم تاج‌گذار شاپور اول، شاپور اول سوار بر اسبی آراسته دیده می‌شود که در برابرش اهورامزدا نیز سوار بر اسبی مشابه، در حال اعطای تاج شاهی به او است. لباس‌های دو شخصیت و حتی اسب‌های آن‌ها با ظرافتی مشابه طراحی شده‌اند. در پس‌زمینه، ۹ نفر از درباریان نزدیک شاه به‌صف ایستاده‌اند که گمان می‌رود نخستین آن‌ها، هرمز ولیعهد شاپور باشد. این نقش، جلوه‌ای باشکوه از آیین پادشاهی و جایگاه شاپور در آغاز سلطنتش ارائه می‌دهد.

اطلاعات بازدید از نقش رجب

• ساعت بازدید (سال۱۴۰۴): همه‌روزه از ساعت هشت تا ۱۸
• هزینه بازدید (سال ۱۴۰۴): گردشگران داخلی ۳۰٬۰۰۰ تومان، برای گردشگران خارجی ۲۵۰٬۰۰۰ تومان

نکات بازدید از نقش رجب

• برای بازدید کامل از محوطه نقش رجب و آشنایی با نقش‌برجسته‌ها و کتیبه‌ها، حدود ۳۰ تا ۴۵ دقیقه زمان کافی است؛ اگر علاقه‌مند به عکاسی یا مطالعه دقیق آثار باشید، ممکن است این زمان بیشتر شود.
• بهترین زمان بازدید از نقش رجب، فصل بهار یا اوایل پاییز است که هوا معتدل‌ و نور مناسب‌ برای مشاهده و عکاسی از نقوش فراهم است.
• نقش رجب در فضای باز قرار دارد؛ بنابراین استفاده از کلاه، عینک آفتابی و بطری آب در فصل‌های گرم توصیه می‌شود.
• نقش‌برجسته‌های نقش رجب از دوره ساسانی باقی مانده‌اند و بسیار آسیب‌پذیر هستند. لمس آن‌ها، نشستن، تکیه دادن یا نوشتن روی آثار تاریخی اکیدا ممنوع است. لطفا با رعایت اصول حفاظت از میراث فرهنگی، در حفظ این آثار ارزشمند کوشا باشید.
• اگر همراه با راهنمای محلی یا تور از نقش رجب بازدید ‌کنید، از روایت‌های نقش‌ها، شخصیت‌ها و ساختار مذهبی آن دوره اطلاعات تاریخی بیشتری دریافت خواهید کرد.

دیدنی های اطراف نقش رجب

اطراف محوطه تاریخی نقش رجب، جاذبه‌های ارزشمند و متنوعی قرار دارند که هریک، بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران باستان را بازگو می‌کنند. در ادامه، چهار مورد از دیدنی‌های اطراف نقش رجب را معرفی می‌کنیم.

نقش رستم

• فاصله با نقش رجب: حدود ۱۵ کیلومتر (۱۴ دقیقه با ماشین)
• آدرس: استان فارس، شهرستان مرودشت، روستای امیدیه (مشاهده روی نقشه)

نقش رستم محوطه‌ای باستانی در نزدیکی تخت جمشید و در دل کوه حاجی‌آباد است که آثار برجای‌مانده از دو دوره تاریخی مهم ایران، یعنی هخامنشی و ساسانی را در خود جای داده است. در این مکان، چهار آرامگاه صخره‌ای منسوب به پادشاهان هخامنشی چون داریوش بزرگ و خشایارشاه وجود دارد که به نقوشی از کاخ سلطنتی مزین شده‌اند. همچنین وجود هشت نقش‌برجسته ساسانی در این محوطه، شامل صحنه‌های تاج‌گذاری، پیروزی نظامی و مفاهیم دینی مانند دریافت فره ایزدی، به این مکان اهمیت دوچندان بخشیده است.

یکی از نقش‌های معروف در نقش رستم، تسلیم امپراتور روم به شاپور اول است که قدرت سیاسی آن دوران را به تصویر می‌کشد؛ همچنین حضور چهره‌هایی چون کرتیر، موبد بزرگ زرتشتی، جایگاه مذهب در حکومت ساسانی را نشان می‌دهد. نقش رستم از دوره قاجار مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و هرچند تلاش‌هایی برای حفاظت از آن انجام شده، همچنان در برابر آسیب‌های انسانی و طبیعی در امان نیست.

تخت جمشید

• فاصله با نقش رجب: حدود ۹ کیلومتر (۱۴ دقیقه با ماشین)
• آدرس: استان فارس، شهرستان مرودشت (مشاهده روی نقشه)

تخت جمشید، پایتخت باشکوه امپراتوری هخامنشی، در فاصله‌ای کوتاه از نقش رجب و در دل دشت مرودشت استان فارس واقع شده است. این مجموعه عظیم که ساخت آن در حدود سال ۵۱۸ پیش از میلاد به دستور داریوش بزرگ آغاز شد، نمادی از قدرت، هنر و نظام سیاسی منسجم هخامنشیان است. تالارهای ستون‌دار، پله‌های باشکوه، سنگ‌نگاره‌های دقیق از نمایندگان ملل مختلف و کتیبه‌هایی به زبان‌های باستانی، نشان‌دهنده ساختار نظام‌مند و بین‌المللی در اداره امپراتوری هخامنشیان است.

در تخت جمشید، هر عنصر معماری و هنری با دقتی چشمگیر و با هدف نمایش وحدت و شکوه شاهنشاهی طراحی شده است. اگرچه اسکندر مقدونی این مجموعه را در سال ۳۳۰ پیش از میلاد به آتش کشید، اما ویرانه‌های برجای‌مانده همچنان عظمت این مرکز آیینی و سیاسی را به نمایش می‌گذارد. تخت جمشید در سال ۱۹۷۹ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.

پل خان

• فاصله با نقش رجب: حدود ۱۹ کیلومتر (۲۳ دقیقه با ماشین)
• آدرس: استان فارس، شهرستان مرودشت (مشاهده روی نقشه)

پل خان که ساخت آن به دوره صفوی بازمی‌گردد، روی رود کر احداث شده است و امروزه در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. این پل تاریخی ۱۰۱ متر طول دارد و عرض آن در بیشتر بخش‌ها پنج متر است اما در قسمت میانی به حدود ۵٫۷۰ متر افزایش می‌یابد. ارتفاع پل نیز از سطح آب تا زیر پل به حدود ۱۳ متر می‌رسد. در ساخت پل خان از پایه‌هایی سنگی با ملات سنتی موسوم به نانک استفاده شده است و طاق‌های آن با آجر بنا شده‌اند.

کاروانسرای قوام‌آباد

• فاصله با نقش رجب: حدود ۷۲ کیلومتر (۵۱ دقیقه با ماشین)
• آدرس: استان فارس، شهرستان پاسارگاد، سعادت شهر، روستای تاریخی قوام‌آباد (مشاهده روی نقشه)

کاروانسرای قوام‌آباد بنایی تاریخی از دوره قاجار است. این بنا به دستور قوام‌الملک محمدرضاخان، از رجال برجسته دوره قاجار، ساخته شده است و در مسیر شاهراه اصلی شیراز به اصفهان قرار دارد. این کاروانسرا در سال ۱۳۷۹ با شماره ۳۰۶۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. کاروانسرای قوام‌آباد دارای معماری چهارایوانی با مساحتی حدود ۴٬۰۳۸ متر مربع است و از مصالحی مانند سنگ، آجر و ساروج ساخته شده است.

از ویژگی‌های معماری کاروانسرای قوام‌آباد می‌توان به دروازه‌ای بزرگ با چهارچوب سنگی به ارتفاع چهار متر و دو سکوی سنگی در دو سوی دروازه اشاره کرد. این بنا در سال‌های اخیر مورد مرمت قرار گرفته و به بخش خصوصی واگذار شده است تا به‌عنوان یک مرکز خدماتی و رفاهی بین‌راهی مورد استفاده قرار گیرد.