در نقاط مختلف ایران، کاروانسراهای متعددی ساخته شده است که هرکدام از آنها جذابیت‌ها و ویژگی‌های خاص خود را دارند. در این مقاله، زیباترین کاروانسراهای ایران را معرفی خواهیم کرد.
کاروانسراهای ایران جزو ارزشمندترین یادگارهای معماری در تاریخ این سرزمین است. ساخت این بناها که از دوران هخامنشیان شروع شد، در دوره صفویان به اوج شکوفایی خود رسید. وجود کاروانسراها در مسیرهای ارتباطی سراسر ایران، نقش مهمی در رفاه مسافران، رونق تجارت و تامین امنیت راه‌ها داشته است. در این مطلب از مجله گردشگری بوکینگ، با زیباترین کاروانسراهای ایران به‌طور کامل آشنا خواهید شد.
زیباترین کاروانسراهای ایران کدامند؟
- کاروانسرای دیرگچین
- کاروانسرای مرنجاب
- کاروانسرای شاه عباسی بیستون
- کاروانسرای شاه عباسی میبد
- کاروانسرای ابوزیدآباد
- کاروانسرای مشیر یزد
- کاروانسرای سعد السلطنه قزوین
- کاروانسرای مادر شاه اصفهان
- کاروانسرای عین الرشید
- کاروانسرای زین الدین
- کاروانسرای قصر بهرام
- کاروانسرای خانات تهران
- کاروانسرای رباط شرف خراسان
- کاروانسرای تی تی گیلان
- کاروانسرای وکیل کرمان
- کاروانسرای قزلق گلستان
- کاروانسرای معین التجار اهواز
- کاروانسرای میان دشت سمنان
- رباط کهنه سریزد
- رباط نو سریزد
- تاریخچه کاروانسراهای ایرانی
- معماری کاروانسراهای ایرانی
- کاروانسرا از چه بخش هایی تشکیل می‌شود؟
کاروانسرای دیرگچین
- آدرس: استان قم، شهرستان قم، آزادراه حرم تا حرم، منطقه حفاظت‌شده کویر (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۰۹۳۳۷۶۴۹۹۰۰ و ۰۹۳۳۹۴۹۸۸۰۰
- کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه از ساعت ۹ تا ۲۰
- آثار ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو
کاروانسرای دیرگچین با پیشینه‌ای نزدیک ۱٬۷۵۰ سال از کهن‌ترین و ارزشمندترین نمونه‌های معماری کاروانسرا در ایران به شمار می‌رود. این بنا که در دوران حکومت اردشیر ساسانی احداث شده است، به‌دلیل قدمت، وسعت و ساختار منحصربهفرد خود به‌عنوان «مادر کاروانسراهای ایران» شناخته می‌شود.
کاروانسرای دیرگچین که حدود ۱۲٬۰۰۰ هکتار وسعت دارد، از جایگاه نظامی و راهبردی برخوردار بوده و در دوره‌های مختلف تاریخی از آن به‌عنوان ایستگاه بینراهی و مقر نیروهای حکومتی استفاده می‌شده است. از ویژگی‌های بارز معماری این کاروانسرا میتوانیم به استفاده از آجر در اجرای طاق‌های ضربی، گنبدهای مرکزی و برج‌های نگهبانی بهشکل نیم‌بیضی اشاره کنیم.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Akbar Nemati
کاروانسرای دیرگچین، ۳۶ اتاق مربع‌شکل دارد که همگی در یک طبقه ساخته شدهاند. این اتاق‌ها با طاقچه‌های فرورفته، قوس‌های تزیینی، اجاق‌های سنتی و سقف‌های چهارترک، ترکیبی از سادگی و زیبایی را به نمایش می‌گذارد. این کاروانسرا تنها به این اتاق‌ها محدود نمی‌شود و شامل بخش‌های مختلفی چون ورودی اصلی، حیاط‌های بزرگ، مسجد، آسیاب سنگی، سرویس‌های بهداشتی، حمام و بناهای نگهبانی است.
بازسازی و مرمت کاروانسرای دیرگچین طی قرن‌ها باعث شده است که هر دوره تاریخی، ردپایی از خود را در ساختار آن بر جای بگذارد. در دوره سلجوقی، اصطبل‌هایی به این بنا افزوده شد و طرح چهار ایوانی شکل گرفت؛ همچنین با استفاده از ملاط جدید، آجرهای قدیمی کاروانسرا استحکام بیشتری یافت. در دوره صفویه، روند بازسازی کاروانسرای دیرگچین ادامه یافت و برج‌های نگهبانی، دیوارهای بیرونی و ورودی کنونی به مجموعه اضافه شد؛ به‌کارگیری آجرهای سفید و تزییناتی چون آجرچینی‌های زیگزاگی از ویژگی‌های شاخص این مرحله از مرمت به شمار می‌رود. در دوره قاجار نیز بیشتر توجه معطوف به بخش‌های بیرونی کاروانسرا بود و این بخش‌ها مرمت شد.
کاروانسرای مرنجاب
- آدرس: استان اصفهان، شهرستان آران و بیدگل، میدان مرنجاب، جاده کویر مرنجاب (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۰۹۱۳۸۱۹۰۰۸۷
- کاربری فعلی: مهمانسرا
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه بهصورت ۲۴ ساعته
- آثار ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو
کاروانسرای مرنجاب با ساختاری بهشکل قلعه و پلان مربع‌شکل، یکی از نمونه‌های شاخص معماری دوره صفوی است که به دستور شاه عباس اول در سال ۱۰۱۲ هجری قمری ساخته شد. این بنا با هدف تامین امنیت و آسایش مسافران در مسیر پرتردد اصفهان به مشهد طراحی شد و در عین حال، مقر نگهبانانی بود که بر کاروانها و عبور و مرور منطقه نظارت داشتند. این کاروانسرا، حیاطی به ابعاد ۳۰ در ۲۰ متر دارد که ۲۹ اتاق اطراف آن ساخته شده است؛ تمام مجموعه نیز در زمینی به مساحت ۳٬۵۰۰ مترمربع جای گرفته است.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Koen
طراحی بنای کاروانسرای مرنجاب ازنظر فرم و جزییات، شباهت‌هایی با کاروانسراهای قصر بهرام و عین‌الرشید دارد. ترکیب چشم‌نواز معماری این کاروانسرا با دریاچه و ریگزارهای اطراف، منظره‌ای خیال‌انگیز را پدید آورده است که بیشتر به صحنه‌ای از اثری هنری شباهت دارد تا سازه‌ای تاریخی؛ گویی طبیعت و انسان، دست در دست هم، تصویری هماهنگ و ماندگار خلق کرده‌اند.
در حال حاضر، کاروانسرای مرنجاب با نام «قلعه شاه عباسی مرنجاب» شناخته و به‌عنوان مهمانسرا از آن استفاده می‌شود. امکانات متعددی هم در این کاروانسرا فراهم شده است که اقامت در دل کویر را برای گردشگران دلپذیرتر می‌کند؛ ازجمله: سفره‌خانه سنتی، کافه ساربان، بوتیک هرنج، سرویس‌های بهداشتی عمومی، حمام و توالت اختصاصی در هر اتاق، حوضچه آب و چند منقل در محوطه.
کاروانسرای شاه عباسی بیستون
- آدرس: استان کرمانشاه، شهرستان هرسین، بخش بیستون، بزرگراه کرمانشاه-همدان (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۳۷۱۰۹۵۵۰ ۰۸۳
- کاربری فعلی: هتل
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه از ساعت ۸ تا ۱۹
- آثار ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو
کاروانسرای باشکوه بیستون، یکی از آثار به‌جامانده از دوران صفوی است که امروزه با کاربری هتل بین‌المللی لاله بیستون، پذیرای مهمانانی از سراسر ایران و جهان است. این کاروانسرا که در دل مجموعه جهانی بیستون قرار دارد، با فضایی بیش از ۶٬۰۰۰ مترمربع به سبک معماری چهار ایوانی احداث شده است؛ برج‌های مدور و هشت‌ضلعی در چهار گوشه این بنا نیز جلوه‌ای خاص به آن بخشیده است. کاروانسرای شاه عباسی بیستون به دستور شاه عباس اول ساخته شد و بعدها در دوره قاجار، حاجی جعفرخان معمارباشی اصفهانی آن را بازسازی کرد.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Sohrab Pourkhalili
هتل لاله بیستون (کاروانسرای بیستون) با ظرفیت ۱۰۰ مهمان و دارا بودن ۲۰ واحد اقامتی و سوئیت با طراحی سنتی و الهام‌گرفته از معماری بناهای دوران صفوی، فضایی گرم و دل‌نشین را برای اقامت مسافران فراهم کرده است. این هتل به امکانات و خدماتی همچون پارکینگ، چای‌خانه سنتی، کافی‌شاپ، رستوران، روم‌سرویس، خدمات خانه‌داری و سیستم‌های سرمایشیوگرمایشی مجهز است.
کاروانسرای بیستون با موقعیت بی‌نظیر خود در دامنه کوه و برخورداری از نمایشگاه دائمی صنایعدستی و فروشگاه تجهیزات صخره‌نوردی، مقصدی جذاب برای علاقه‌مندان طبیعت، تاریخ و فرهنگ ایران به شمار می‌رود. گردشگران می‌توانند با پرداخت ورودی از این کاروانسرا بازدید کنند.
کاروانسرای شاه عباسی میبد
- آدرس: استان یزد، شهر میبد، بلوار قاضی میرحسین، منطقه مسکونی میبد و اردکان (محله‌ی مهرجرد) (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: کتابخانه مرکز اسناد، موزه زیلو، رستوران سنتی و کافی‌شاپ
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه از ساعت ۸ تا ۲۳
- آثار ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو
کاروانسرای شاه عباسی میبد یکی از جاذبه‌های مهم دوره صفوی است؛ البته، برخی بر این باورند که بنای فعلی این کاروانسرا روی بقایای کاروانسرایی قدیمی‌تر ساخته شده است. این کاروانسرا از بخش‌های مختلفی چون ساباط، ایوان بیرونی، هشتی ورودی، حیاط مرکزی، حوض‌خانه، مهتابی، چهار هشتی زیبا و ۱۰۰ ایوان و اتاق تشکیل شده است. در این ساختمان، معمار با توجه به وضعیت محیطی و فرهنگی منطقه، فضایی کارآمد و راحت برای استراحت کاروانها فراهم کرده است.
در گذشته، کاروانسرای چهار ایوانی میبد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز راهداری شناخته می‌شد و نقش مهمی در مسیرهای تجاری و ارتباطی منطقه ایفا می‌کرد. وجود بناهایی مانند چاپارخانه، آب‌انبار و یخچال کنار این کاروانسرا، آن را به مجموعه‌ای کامل برای تامین نیازهای مسافران و استراحت کاروانها تبدیل کرده بود. امروزه، این سازه‌ها با دقت مرمت شدهاند و فضایی جذاب از گذشته را پیش روی بازدیدکنندگان قرار داده‌اند.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Parsa Motarjemzadeh
در دل مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد، حیاطی چهارگوش با گوشه‌هایی صاف و ساختاری منظم و مهندسی‌شده قرار دارد که فضای دلپذیری برای توقف و آرامش ایجاد کرده است. ترکیب کاربری‌های مختلف و انسجام میان اجزای معماری این بنا، باعث شده است این مجموعه به نمونه‌ای شاخص از طراحی هوشمندانه در معماری ایرانی تبدیل شود.
در بخشی از کاروانسرای شاه عباسی میبد، اداره میراث فرهنگی میبد و کتابخانه مرکز اسناد مستقرند. سالن شرقی این بنا نیز به موزه زیلو تبدیل شده و سالن غربی به رستوران سنتی و کافی‌شاپ اختصاص یافته است؛ این فضاها به بازدیدکنندگان امکان می‌دهد تا علاوهبر آشنایی با تاریخ و فرهنگ این مکان، طعم لذیذ غذاهای سنتی و نوشیدنی‌ها را بچشند.
کاروانسرای ابوزیدآباد
- آدرس: استان اصفهان، شهرستان کاشان، شهر ابوزیدآباد، میدان دولت، بلوار صفوی (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۶۳۸۰ ۵۴۲۵-۰۳۱ و ۶۸۱۳ ۹۹۴ ۰۹۳۹
- کاربری فعلی: هتل سنتی
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه و ۲۴ ساعته
- آثار ملی ایران
کاروانسرای ابوزیدآباد که به نام کاروانسرای شاه عباسی ابوزید شناخته می‌شود، یکی از بناهای زیبای دوره صفوی است. این کاروانسرای چهار ایوانی، معماریای خاص و متفاوت از سایر کاروانسراهای هم‌دوره خود دارد؛ این بنا، ورودی تورفته‌ای دارد که توجه هر بازدیدکننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
کاروانسرای ابوزیدآباد با مساحتی حدود ۲٬۲۰۰ مترمربع شامل ۲۹ حجره، چهار اصطبل، یک اتاق مهمانی، هشت برج و یک تنور است. از بخش‌های جالبتوجه این کاروانسرا، راهروهای منتهی به شترخان‌ها و اصطبل‌هایی است که همچنان با ساختار قدیمی خود حفظ شدهاند. عبور از هشتی ورودی و رسیدن به حیاطی که حوضی کوچک در وسط آن قرار دارد، حال‌و‌هوای اصیل کاروانسراهای ایرانی را به زیبایی زنده می‌کند و حس سفر در زمان را برای بازدیدکننده به وجود می‌آورد.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Yasin Najjarzadeh
کاروانسرای ابوزیدآباد پس از مرمت و بازسازی در سال ۱۳۹۷ به هتل سنتی تغییر کاربری داده است. این هتل با ظرفیت حدود ۱۰۰ مهمان به ۲۰ اتاق و یک سرویس بهداشتی عمومی مجهز است. رستوران، پارکینگ، سیستم گرمایشیوسرمایشی و حضور راهنمای محلی در تورهای گردشگری از دیگر امکانات این هتل است.
کاروانسرای مشیر یزد
- آدرس: استان یزد، بلوار امامزاده جعفر، مسجد جامع، خیابان شهید میرجلیلی (محله امامزاده) (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۳۶۲۲۷۰۵۰ ۰۳۵
- کاربری فعلی: هتل
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه و ۲۴ ساعته
- آثار ملی ایران
کاروانسرای مشیر یزد، بنایی ۱۵۰ ساله است که قدمت آن به دوران مظفرالدین شاه قاجار بازمی‌گردد. این کاروانسرا پس از مرمت و بازسازی در سال ۱۳۸۵، به‌عنوان هتلی دو ستاره آغاز به کار کرد.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Ehsan Hallajan
هتل مشیر یزد، دو طبقه و ۱۹ اتاق دارد و به کافی‌شاپ و رستوران سنتی مجهز است. این هتل، امکانات و خدماتی نظیر روم‌سرویس، پارکینگ اختصاصی روباز و مجهز به دوربین مداربسته، سیستم گرمایشیوسرمایشی و اینترنت رایگان را به مسافران ارائه می‌دهد. پرسنل این هتل به زبان انگلیسی مسلط‌اند.
کاروانسرای سعد السلطنه قزوین
- آدرس: استان قزوین، شهر قزوین، بازار قزوین، خیابان پیغمبریه، خیابان امام خمینی (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: کافه، رستوران، موزه، فروشگاه صنایع دستی و آموزشگاه هنری
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه از ساعت ۷ تا ۲۲
- آثار ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو
در قلب شهر قزوین نزدیک بازار سنتی و کاخ چهلستون، یکی از باشکوه‌ترین و پررمزورازترین بناهای تاریخی ایران به نام کاروانسرای سعدالسلطنه قرار گرفته است. این کاروانسرا با نام‌هایی چون سرای سعدیه و بازارچه سعدالسلطنه نیز شناخته می‌شود. کاروانسرای سعدالسلطنه با مساحتی حدود ۲۶٬۰۰۰ مترمربع، بزرگترین کاروانسرای درون‌شهری کشور محسوب می‌شود و یادگاری ارزشمند از دوران پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار است؛ البته، برخی منابع، قدمت این بنا را به دوره صفویه نسبت می‌دهند.
کاروانسرای سعدالسلطنه ازنظر وسعت و معماری، شاهکاری کم‌نظیر است. پلان چهارضلعی این سازه با برخورداری از چهار ایوان بزرگ در اضلاع داخلی و تزییناتی چون آجرکاری، مقرنس‌کاری و نورپردازی چشم‌نواز در فضای داخلی، هر بازدیدکننده‌ای را مجذوب خود می‌کند. کاروانسرای سعدالسلطنه شامل بخش‌های مختلفی مانند سرا یا راسته قیصریه، تیمچه، شترخان، چهارسوق، چندین حمام، مسجد، آب‌انبار و گرمابه رضوی است. مسجد حاج ملا آقا، سرای وزیر و سرای سعدیه نیز از اجزای مهم و تاریخی این مجموعه به شمار می‌رود.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Farzad Mozaffari
کاروانسرای سعدالسلطنه که در گذشته، مکانی برای انجام فعالیت‌های بازرگانی بود، امروزه، به مجموعه فرهنگی-گردشگری تغییر کاربری یافته است. در این مجموعه، کافه‌ها، رستوران‌ها، فروشگاه‌های صنایعدستی، آموزشگاه‌های هنری و سه موزه فعال است؛ موزه شاهنامه و اسطوره، موزه مردم‌شناسی و موزه دکتر علی‌اکبر صالحی، بازتابی از هویت فرهنگی غنی قزوین در دل این سازه تاریخی است.
نکته جالبتوجه آنکه سازنده و بنیان‌گذار کاروانسرای سعدالسلطنه، باقرخان سعدالسلطنه اصفهانی، یکی از رجال دوره قاجار و حاکم وقت قزوین بود و نام او تا همیشه با این بنای باشکوه گره خورده است.
کاروانسرای مادر شاه اصفهان
- آدرس: استان اصفهان، شهرستان شاهین‌شهر و میمه، جاده اصفهان- میمه (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۸۵-۰۳۱۴۵۶۴۴۴۸۰
- کاربری فعلی: مهمانسرا
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه از ساعت ۸ تا ۲۴
- آثار ملی ایران
کاروانسرای مادر شاه اصفهان یکی از بناهای تاریخی عصر صفوی است که با نام‌های دیگری مثل کاروانسرای مورچه‌خورت یا کاروانسرای عباسی شاهین‌شهر نیز شناخته می‌شود. این بنای باشکوه که امروزه در اختیار بخش خصوصی قرار گرفته است، در گذشته، کاربری‌های متنوع مانند پادگان نظامی، چاپارخانه، اقامتگاه و البته کاروانسرا داشته است. کاروانسرای مادر شاه اصفهان، اکنون با کاربری مهمانسرا، پذیرای گردشگران و علاقه‌مندان تاریخ و فرهنگ ایران است.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Alireza Fattahi
کاروانسرای مادر شاه بهصورت مربعی‌شکل و با ابعادی حدود ۷۵ در ۸۶ متر ساخته شده است. در چهار گوشه این بنا، چهار برج مدور قرار دارد و ساختار دو طبقه آن شامل ۱۴۰ حجره است که زمانی محل استراحت و اسکان کاروانها بود. تزیینات ظریف و گچ‌بری‌های هنرمندانه این سازه، ازجمله ویژگی‌هایی است که شکوه و اصالت معماری صفوی را به نمایش می‌گذارد.
امروزه، کاروانسرای مادر شاه به یکی از قطب‌های فرهنگی و گردشگری استان اصفهان تبدیل شده است. در این مجموعه، امکانات رفاهی متنوعی در اختیار بازدیدکنندگان قرار میگیرد؛ ازجمله: غرفه‌هایی برای فروش صنایع دستی و لباس‌های محلی و ظروف مسی، رستوران سنتی، کافی‌شاپ، شربت‌خانه، سرویس‌های بهداشتی، فضای سبز، نیمکت‌هایی برای استراحت، آب‌نما، نورپردازی زیبا و پارکینگ.
کاروانسرای عین الرشید
- آدرس: استان سمنان، شهرستان گرمسار، جاده پارک ملی کویر (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه بهصورت ۲۴ ساعته
- آثار ملی ایران
کاروانسرای عین‌الرشید بنایی چشم‌نواز است که دو حیاط بزرگ و فضایی وسیع حدود ۸۶ متر طول و ۴۷ متر عرض دارد. جزئیات دقیق در طراحی این بنا، نشان‌دهنده مهارت و ذوق معماران دوره صفوی است.
معماری کاروانسرای عین‌الرشید، یادآور شکوه سبک معماری ایرانی در دوران صفویان است؛ سبکی که در طراحی بخش‌های مختلف این کاروانسرا به چشم می‌خورد. ورودی اصلی بنا در جبهه جنوبی بهصورت ایوانی وسیع ساخته شده است که به حیاط مرکزی راه دارد. در دو سوی این ایوان نیز تالارهایی قرار گرفته است که هرکدام از طریق پنج درب به حياط قصر متصل می‌شود.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Reza Bahadori
در مجاورت تالارهای کاروانسرای عین‌الرشید، اتاق‌هایی مستطیلشکل مخصوص اقامت خدمه تعبیه شده است. هرچند روزگاری، این بنا و باغ پیرامونش زیبایی خاصی داشته است، امروزه بخشی از آن زیر توده‌های شن مدفون شده و سطح اطراف آن با خارهای بیابانی پوشیده شده است.
کاروانسرای زین الدین
- آدرس: استان یزد، شهرستان مهریز، جاده یزد-کرمان، منطقه حفاظت‌شده کالمند (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۰۹۱۲۳۰۶۰۴۴۱
- کاربری فعلی: اقامتگاه بومگردی
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه از ساعت ۷ تا ۱۹
- آثار ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو
کاروانسرای زینالدین، بنایی منحصربهفرد با ساختاری گرد است که جزو کاروانسراهای مدور ایران و آسیا قرار میگیرد. این رباط تاریخی که به دستور شاه عباس صفوی و به دست محمد سلطان یزدی ساخته شده است، از نمونه‌های شاخص معماری دوره صفویه به شمار می‌رود. کاروانسرای زینالدین در فاصله سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۲ مرمت شد و در سال ۲۰۰۶ میلادی، جایزه بهترین مرمت و دیپلم افتخار از یونسکو را دریافت کرد. همچنین، مجله تاتلر (Tatler) این بنا را در فهرست ۱۰۱ هتل برتر جهان معرفی کرده است.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Daniel Tserovski
نمای خارجی کاروانسرای زینالدین بهصورت قلعه‌ای مدور دیده می‌شود؛ اما با عبور از ورودی، طراحی ۱۲ ضلعی فضای داخلی، بیننده را شگفت‌زده می‌کند. دیوارهای بلند این کاروانسرا به پنج برج نیم‌دایره متصل است و فضایی کاملا نظامی دارد. در کاروانسرای زینالدین، دو حیاط روباز و سرپوشیده قرار دارد. اتاق‌های شاه‌نشین با سقف‌های بلند و تزیینات کاربندی کنار رواق‌هایی که با فرش‌ها، گلیم‌ها، ترمه‌ها و پشتی‌های سنتی آراسته شده است، روح معماری ایرانی را در جای‌جای این کاروانسرا به نمایش می‌گذارد.
امروزه، رباط زینالدین به‌عنوان اقامتگاه بومگردی فعالیت می‌کند و ظرفیت پذیرش ۱۰۰ مهمان را دارد. این مجموعه شامل ۳۲ اتاق با چیدمانی سنتی و سرویس کف‌خواب است. در این اقامتگاه، امکاناتی نظیر حمام و سرویس بهداشتی اشتراکی (ایرانی و فرنگی)، سیستم سرمایشیوگرمایشی، پرسنل مسلط به زبان انگلیسی، کپسول آتش‌نشانی، فروشگاه صنایعدستی و سوغاتی، رستوران و چای‌خانه سنتی نیز وجود دارد؛ بااین‌حال، گردشگرانی که نمی‌خواهند در این مجموعه اقامت کنند، می‌توانند از جاذبه‌های دیدنی کاروانسرای زینالدین بازدید و زمانی را در کافه سنتی آن سپری کنند.
کاروانسرای قصر بهرام
- آدرس: استان سمنان، شهرستان گرمسار، پارک ملی کویر (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: اقامتگاه بومگردی
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه از ساعت ۸:۳۰ تا ۱۷
- آثار ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو
کاروانسرای قصر بهرام با معماری سنگی و طراحی جذاب، یکی از محبوب‌ترین کاروانسراهای ایران به شمار می‌رود. برخلاف بسیاری از بناهای مشابه این کاروانسرا که با خشت ساخته شده است، تمام این سازه از سنگ ساخته شده است. بنای کاروانسرای قصر بهرام از چهار برج نیم‌دایره و ۲۴ اتاق که به حیاط مرکزی مشرف‌اند، تشکیل شده است.
برخی منابع، زمان ساخت کاروانسرای قصر بهرام را دوره ساسانیان و به دستور بهرام گور (پانزدهمین پادشاه ساسانی) می‌دانند؛ گروهی دیگر نیز می‌گویند قدمت اصلی بنا به دوران صفوی بازمی‌گردد یا توسط شاه عباس صفوی بازسازی شده است. در هر صورت، پیشینه تاریخی کاروانسرای قصر بهرام، این بنا را به کانون توجه پژوهشگران و علاقه‌مندان تاریخ تبدیل کرده است.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Akbar Nemati
یکی از جذاب‌ترین بخش‌های کاروانسرای قصر بهرام، سیستم آب‌رسانی آن است؛ آبی که از چشمه سیاه تامین و از مسیر سنگ‌تراش‌شده‌ای به حیاط مرکزی کاروانسرا هدایت می‌شود. این ویژگی به‌همراه معماری منحصربهفرد سازه، باعث شده است کاروانسرای قصر بهرام به مکانی محبوب برای اقامت گروه‌های رصد ستارگان و عکاسی تبدیل شود.
توجه کنید که برای اقامت در این کاروانسرا یا بازدید از آن، باید از اداره کل محیط زیست استان سمنان، مجوز رسمی داشته باشید. ۰۲۱۳۳۱۲۸۱۴۱
کاروانسرای خانات تهران
- آدرس: استان تهران، چهارراه مولوی، خیابان صاحب جمع، میدان امین‌السلطان (مشاهده روی نقشه)
- تلفن: ۰۲۱۳۳۱۲۸۱۴۱
- کاربری فعلی: جاذبه گردشگری و سفره‌خانه سنتی
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه از ساعت ۸:۳۰ تا ۱۷
- آثار ملی ایران
کاروانسرای خانات یکی از مشهورترین کاروانسراهای تهران است که در اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. این بنا حدود ۱۰٬۵۰۰ مترمربع مساحت دارد که اکنون، بخش‌هایی از آن به حجره‌های عمده‌فروشی آجیل و خشکبار و سفره‌خانه‌های سنتی اختصاص یافته است.
در کاروانسرای خانات حوالی میدانی به نام امین‌السلطان بنا شده است که توسط یکی از درباریان دوره ناصرالدین‌شاه به نام آقامحمدابراهیم ارباب (ملقب به امین‌السلطان) ساخته شده بود. آن میدان بعدها به یکی از مراکز عرضه سبزیجات و تره‌بار در تهران تبدیل شد.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Sadeh
در ورودی اصلی کاروانسرای خانات، درب چوبی از جنس چوب روسی با ۴۰ گل‌میخ فلزی قرار دارد که همراه با کاشی‌کاری‌های ظریف، جلوه‌ای خاص به این بخش از کاروانسرا بخشیده‌اند. امروزه، این کاروانسرا علاوهبر کاربری تجاری، در حوزه هنرهای نمایشی مورد توجه قرار گرفته است؛ به‌طوری که صحنه‌هایی از فیلم سینمایی «یکی از ما دو نفر» به کارگردانی تهمینه میلانی و سریال‌هایی ازجمله «برادر»، «پرده‌نشین» و «برادر جان» در این مکان تاریخی تصویربرداری شده است.
کاروانسرای رباط شرف خراسان
- آدرس: استان خراسان رضوی،جاده مشهد - سرخس، جاده چکودر و رباط شرف (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه بهصورت ۲۴ ساعته
- آثار ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو
کاروانسرای تاریخی رباط شرف یکی از آثار فاخر و نمونه‌های برجسته معماری دوره سلجوقی است که در اوایل قرن ششم هجری قمری توسط استاد محمد طرائقی سرخسی طراحی و ساخته شده است. این بنای ارزشمند که در دشت‌های خراسان قرار دارد، به‌واسطه آجرکاری‌های خیره‌کننده و رعایت دقیق تناسبات معماری ایرانی، لقب «موزه‌ای از هنر آجرکاری ایران» را به خود اختصاص داده است.
نمای بیرونی کاروانسرای رباط شرف، شبیه به دژی مستحکم است؛ اما فضای داخلی آن به کاخ‌های سلطنتی شباهت دارد. این کاروانسرا حدود ۴٬۷۰۰ مترمربع مساحت، ۱۰۹ متر طول و ۶۳ متر عرض دارد و تنها یک ورودی اصلی با سردری باشکوه در بخش جلو بنا دیده می‌شود. در طراحی و ساخت این بنا از طرح‌های متنوع آجرچینی در نمای طاق‌ها، ایوان‌ها، طاقچه‌ها و گنبدها استفاده شده که زیبایی آن را دوچندان کرده است.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Ebrahim Asadi
رباط شرف دو صحن اصلی دارد که در هریک از آنها چهار ایوان صلیبی‌شکل، شبستان، کتیبه و آجرچینی به چشم می‌خورد. وجود چند مسجد و محراب مزین به کتیبه‌های گلی و گچی در بخش‌های مختلف این بنا نیز جلوه‌ای مذهبی و هنری به فضا بخشیده است. در مرکز کاروانسرای رباط شرف، حوضی بزرگ قرار دارد و در ضلع جنوبی آن دو اصطبل برای چهارپایان تعبیه شده است. دهلیزهایی نیز اطراف محوطه برای اقامت مسافران وجود دارد که بیانگر نقش کاربردی و رفاهی این بنا در زمان خود است.
کاروانسرای رباط شرف یکی از شاهکارهای معماری ایرانی-اسلامی محسوب می‌شود و اثری بی‌بدیل در شناخت تاریخ، هنر و مهندسی دوران سلجوقی به شمار می‌آید؛ هر گوشه از این سازه جذاب نیز داستانی از شکوه معماری ایران‌زمین را بازگو می‌کند.
کاروانسرای تی تی گیلان
- آدرس: استان گیلان، شهرستان سیاهکل، جاده سیاهکل-دیلمان، مسیر کاروانسرا، منطقه شکار ممنوع درفک خورگام (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه بهصورت ۲۴ ساعته
- آثار ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو
کاروانسرای تی تی گیلان، یادگاری باشکوه از دوره صفویه است که روی تپه‌‌ای سرسبز و مرتفع قرار دارد. این سازه تاریخی را تی تی خانم، عمه یکی از پادشاهان صفوی، بنا کرد. کاروانسرای تیتی در گذشته، محل استراحت و تامین آذوقه کاروان‌هایی بود که از مسیر سیاهکل و دیلمان به سمت طالقان در حرکت بودند.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Amir Kamranfar
کاروانسرای تیتی با سنگ‌های رودخانه‌ای، آجر و ملاط گچ و ساروج ساخته شده است. قلوه‌سنگ‌هایی که در این بنا به چشم می‌خورد، پوشیده از گیاهان خودرو است؛ پوششی طبیعی که بر جذابیت بنا افزوده و آن را از دیگر کاروانسراهای ایران متمایز کرده است. نمای کلی این سازه نیز شباهت زیادی به قلعه‌های اروپا در قرون وسطا دارد.
کاروانسرای تیتی یکی از نمونه‌های کاروانسراهای برون‌شهری و دو ایوانی است. از بخش‌های مختلف این بنا میتوانیم به حیاط مرکزی، ورودی، هشتی، ایوان، قوس جناغی، طاق کلمبو و طاق گهواره‌ای اشاره کنیم.
کاروانسرای وکیل کرمان
- آدرس: استان کرمان، خیابان کرمانی، خیابان بازار مظفری، خیابان بازار وکیل (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: هتل پنج ستاره
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه بهصورت ۲۴ ساعته
- آثار ملی ایران
امروزه، وقتی نام «هتل کاروانیکا» به گوش می‌رسد، کمتر کسی تصور می‌کند که با یکی از بزرگترین کاروانسراهای درون‌شهری جهان روبه‌رو است. کاروانسرای وکیل که اکنون به‌عنوان هتل پنج ستاره کاروانیکا فعالیت می‌کند، بنایی تاریخی و مهم در کرمان است که از دوران قاجاریه به جا مانده است.
کاروانسرای وکیل که حدود ۴٬۰۰۰ مترمربع مساحت دارد، بنایی دو طبقه است که به دستور محمداسماعیل‌خان وکیل‌الملک ساخته شده است. در این کاروانسرا، بخش‌هایی نظیر حیاط مرکزی، حیاط اندرونی، دو حیاط بیرونی، دو درب ورودی به بازار وکیل، بادگیر و برج ساعت به چشم می‌خورد. درب‌های این بنا نیز با کاشی‌کاری، گچ‌بری و مقرنس‌کاری تزیین شده است.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Mohammadali Azadpour
کاروانسرای وکیل که پیش‌تر حدود ۱۲۰ حجره داشت، در حال حاضر به هتلی با ۵۷ اتاق و سوئیت مجهز با ظرفیت ۱۴۴ نفر تبدیل شده است. هرکدام از این اتاق‌ها و سوئیت‌ها نیز نامی خاص دارند؛ مانند سرای مشتاق، سرای وکیل، سوئیت گنجعلیخان، سوئیت بیبی خاتون و سوئیت لاله خاتون.
کاروانسرای وکیل یا همان هتل کاروانیکا، امکانات و خدمات متعددی مثل پذیرش ۲۴ ساعته، پارکینگ، اینترنت رایگان، فضای سبز، رستوران، کافی‌شاپ، چای‌خانه سنتی، سالن ورزشی، فروشگاه، خودپرداز، کتابخانه، آمفی‌تئاتر، سیستم تهویهمطبوع، خدمات خانه‌داری و خدمات خشکشویی به مهمانان ارائه می‌دهد و تجربه اقامتی لذت‌بخش و خاطره‌انگیز را برای آنان رقم می‌زند.
کاروانسرای قزلق گلستان
- آدرس: استان گلستان، شهرستان گرگان، جاده شاهرود (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: جاذبه گردشگری و مجتمع بینراهی گردشگری
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه از ساعت ۹ تا ۲۱
- آثار ملی ایران
کاروانسرای قزلق یکی از بناهای تاریخی ارزشمند در منطقه قزلق گلستان است؛ جایی که در گذشته از پررفت‌وآمدترین مسیرهای بازرگانی و سیاحتی کشور به شمار می‌رفت. در دورانی که مسیرهای دشت گرگان به فلات مرکزی و خراسان بزرگ اهمیت زیادی داشت، کاروانسرای قزلق، محلی امن برای استراحت کاروانها بود. قدمت این بنای کوهستانی به دوران پس از اسلام و به احتمال زیاد دوره صفویه بازمی‌گردد.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Saeed Heidari
کاروانسرای قزلق با دیوارهایی از سنگ، ملاط گچ، آهک و ساروج ساخته شده است. درون این بنا، ۱۲ حجره، چند دالان و اتاق‌هایی برای استراحت کاروانها دیده می‌شود. طراحی سرپوشیده و فرم مستطیلی این کاروانسرا که بهخوبی با وضعیت سخت و کوهستانی منطقه هماهنگ شده است، نشان‌دهنده دقت و هوشمندی معماران آن زمان است.
ورودی کاروانسرای قزلق در ضلع شمالی بنا قرار دارد؛ جایی که روزگاری، دربی چوبی زیر طاقی هلالی با دو پلکان سنگی در دو طرف آن دیده می‌شد. ساختار معماری کاروانسرای قزلق به‌گونه‌ای است که شباهت‌هایی با کاروانسراهایی چون شبلی، امامزاده هاشم و گدوک دارد؛ بناهایی که هرکدام در دل مسیرهای تاریخی ایران، نقشی مهم و ماندگار داشته‌اند.
کاروانسرای معین التجار اهواز
- آدرس: استان خوزستان، شهر اهواز، محله نادری، میدان شهدا، خیابان آزادگان، خیابان کیوان (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه از ساعت ۸ تا ۱۸
- آثار ملی ایران
کاروانسرای معین‌التجار از سازه‌های تاریخی دوره قاجار در اهواز است؛ ساختمانی مستطیلشکل که در سال ۱۳۰۶ هجری قمری به تصمیم ناصرالدین شاه توسط حاج محمدتقی معین‌التجار و محمدحسن‌خان سعدالدوله ساخته شد. این بنا در مجاورت پل سفید قرار دارد و به رودخانه کارون مشرف است؛ جایی که در آن زمان، یکی از گذرگاه‌های تجاری مهم ایران محسوب می‌شد.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Ali Asghar Hanaee
سبک معماری کاروانسرای معین‌التجار از معماری بناهای سنتی جنوب ایران و کشورهای اطراف خلیج فارس الهام گرفته شده است. از ویژگی‌های بصری چشم‌نواز این کاروانسرا میتوانیم طاق‌های قوسی، ایوان‌ها و دیوارچین‌های کوتاه و مشبک را نام ببریم. زمانی در دل کاروانسرای معین‌التجار، باغی بزرگ و سرسبز قرار داشت که هوای محیط را خنک و دلپذیر می‌کرد و حجره‌های اطراف این باغ، محل رفت‌وآمد و استراحت تاجران و مسافران بود؛ اما حالا، از آن باغ پرطراوت، تنها چند درخت باقی مانده است.
جالب است بدانید در آینده نزدیک، کاروانسرای معین‌التجار به بازارچه‌ای موقت برای عرضه صنایعدستی خوزستانی‌ها تبدیل خواهد شد.
کاروانسرای میان دشت سمنان
- آدرس: استان سمنان، شهرستان میامی، جاده سبزوار-میامی، مجموعه کاروانسراهای میان دشت (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: اقامتگاه گردشگری
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه از ساعت ۸ تا ۱۸
- آثار ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو
کاروانسرای میاندشت یکی از بزرگترین و مهم‌ترین کاروانسراهای ایران است که قدمت آن به دوره صفویه بازمی‌گردد. این مجموعه که در مسیری تاریخی در دل کویر قرار دارد، در قرن‌های گذشته، شاهد عبورومرور کاروانها و گروه‌های نظامی بوده است. در زمان شاه عباس صفوی، گروه‌های نظامی از شاهرود به شرق و از مزینان به غرب حرکت می‌کردند و در دهکده میاندشت به هم می‌پیوستند؛ جایی که این کاروانسرا برای استراحت و امنیت آنها احداث شده بود.
= مجموعه بزرگ میاندشت در زمینی به وسعت ۲۱٬۶۷۰ مترمربع گسترده شده و از چهار بخش اصلی تشکیل شده است که عبارت‌اند از: کاروانسرای صفوی در بخش غربی، کاروانسرای قاجاری در بخش شرقی، کاروانسرای میانی میان دو کاروانسرای صفوی و قاجاری و مجموعه‌ای خشتی در بخش شمال غربی.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: P T
کاروانسرای اصلی مجموعه میاندشت که به کاروانسرای شاه عباسی معروف است، در فضایی به مساحت ۲٬۱۰۰ مترمربع قرار دارد و اطراف آن چاپارخانه، کبوترخانه و تلگراف‌خانه نیز به چشم می‌خورد. این بنا در دوره‌های مختلف به‌خصوص در سال‌های اخیر، بازسازی و از سال ۱۴۰۲ به اقامتگاهی مدرن تبدیل شد.
کاروانسرای میاندشت با برخورداری از ۱۵ اتاق دوتخته، ظرفیت پذیرش ۲۰۰ مهمان را دارد. این مجموعه به امکانات رفاهی متعددی چون پارکینگ روباز، اینترنت رایگان، سیستم گرمایشیوسرمایشی، آشپزخانه عمومی و حمام و سرویس بهداشتی عمومی مجهز است.
در کاروانسرای میاندشت می‌توانید از بخش‌های مختلفی نظیر چاپارخانه، تلگراف‌خانه، هشتی‌ها، آب‌انبارها، بازارچه صنایعدستی، موزه سنگ و گوهر، عکاس‌خانه و گالری هنری بازدید کنید. همچنین، پیشنهاد می‌کنیم با شرکت در تفریحاتی مانند پیاده‌روی در رمل‌ها، تماشای اجراهای زنده موسیقی، نقالی و نمایش‌های سیاه‌بازی، رصد ستارگان در آسمان شب و شترسواری، لحظاتی خاص و متفاوت را برای خود رقم بزنید.
رباط کهنه سریزد
- آدرس: استان یزد، شهرستان مهریز، جاده هرفته، جاده سریزد (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه و ۲۴ ساعته
- آثار ملی ایران
رباط کهنه سریزد جزو بناهای تاریخی مهم ایران است که برخی پژوهشگران، قدمت آن را به دوره سلجوقیان و برخی دیگر به دوره صفویان نسبت می‌دهند. گروه دوم اعتقاد دارند که رباط کهنه سریزد به دستور شاه عباس صفوی توسط اللهوردی خان، معمار معروف آن دوره، ساخته شده است.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Mehran Shesh Baradaran
رباط کهنه سریزد با استفاده از مصالحی چون خشت خام و گل ساخته شده است و ساختاری مقاوم دارد. دیوارهای اتاق‌های این بنا با طولی بین ۵۰ تا ۶۰ متر و ارتفاع ۶ متر، فضایی امن و راحت برای اقامت مسافران فراهم کرده است؛ ضخامت این دیوارها هم حدود ۱ متر است. اطراف حیاط این بنا نیز سکوهایی طراحی شده است که به پستوها راه دارند.
علاوهبر موارد ذکرشده، در رباط کهنه، باراندازهایی برای نگهداری چهارپایان وجود دارد. کنار مسجد نیز چاپارخانه‌ای به چشم می‌خورد که در آن زمان برای نگهداری اسب و شتر مسافران استفاده می‌شد.
رباط نو سریزد
- آدرس: استان یزد، شهرستان مهریز، جاده هرفته، جاده سریزد (مشاهده روی نقشه)
- کاربری فعلی: رستوران سنتی و سالن برگزاری مجالس
- ساعات بازدید در سال ۱۴۰۴: همه‌روزه بهصورت ۲۴ ساعته
- آثار ملی ایران
در روستای تاریخی سریزد، روبه‌روی رباط کهنه، بنایی آجری با نمایی خیره‌کننده و ویژگی‌های منحصربهفرد قرار گرفته است که رباط نو نام دارد. این رباط که در اواخر دوران صفوی به دست فردی به نام کلاه‌دوز ساخته شده است، یکی از جاذبه‌های معماری استان یزد به شمار می‌رود. این رباط برخلاف رباط کهنه با آجر ساخته شده است و همین تفاوت در مصالح بهکاررفته باعث شده است که اهالی روستا، رباط خشتی را «رباط کهنه» و رباط آجری را «رباط نو» بنامند.
در بخش جنوبی حیاط کوچک رباط نو، اصطبلی بزرگ و مسقف دیده می‌شود که نشانه‌ای از توجه به رفاه مسافران و چهارپایان آنها در زمان ساخت بنا است. در چهار طرف حیاط مستطیلیشکل کاروانسرا، پنج صفه بهصورت قرینه طراحی شده است و در نمای بیرونی ضلع ورودی نیز هفت صفه وجود دارد؛ به‌علاوه، مصالحی مانند آجر، آجر فرش و قلوه‌سنگ در ساخت حیاط رباط به کار رفته است.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Brad M
در رباط نو سریزد، چندین اتاق سنتی وجود دارد که هرکدام دارای اجاق بوده‌اند. به‌طور تقریبی، ضخامت دیوارهای این اتاق‌ها، ۰٫۵ متر و ارتفاع آنها ۶ متر است؛ اطراف این دیوارها چه در داخل، چه در بیرون، سنگ‌هایی با دقت تراشیده و سوراخ شده است تا اسب‌ها و قاطرها را به آن ببندند؛ این اتاق‌ها محل استراحت کاروانها و مسافران خسته از راه بوده است.
امروزه، کاربری رباط نو سریزد تغییر یافته و به رستوران سنتی تبدیل شده است. در حال حاضر، بازدیدکنندگان این بنا می‌توانند در فضایی جذاب و تاریخی، چای بنوشند یا غذاهای محلی یزد مانند آش شولی میل کنند.
تاریخچه کاروانسراهای ایرانی
کاروانسراها ازجمله بناهای ارزشمند و ماندگاری است که در طول تاریخ ایران به‌خصوص در دوران اسلامی در مسیر عبور کاروانها ساخته شده است. این سازه‌ها که با هدف فراهم کردن سرپناه و محلی برای استراحت مسافران ایجاد می‌شد، بازتابی از نیازهای مردم زمان خود و نمودی از هنر و توانایی معماران ایرانی است. نمونه‌های باشکوهی از کاروانسراها که از سواحل خلیج فارس تا کرانه‌های رود ارس همچنان پابرجا مانده است، روند تحول و تکامل این بناها در دوره‌های مختلف تاریخی را بهخوبی نشان می‌دهد.
پیش از اسلام
قدمت کاروانسراها در ایران به روزگاران کهن بازمی‌گردد و پیشینه آن را باید در ساخت چاپارخانه‌ها، نخستین بناهای بینراهی، جست‌وجو کرد. چاپارخانه‌ها که استراحتگاهی برای نامه‌بران حکومتی و مکانی برای جایگزینی اسب‌های خسته با اسب‌های تازه‌نفس بود، در دوره هخامنشی پایه‌گذاری شد و تا عهد قاجار نیز به حیات خود ادامه داد. اغلب چاپارخانه‌ها با خشت خام ساخته شده و ازنظر معماری نیز به‌گونه‌ای طراحی شده بود که علاوهبر تامین امنیت، با اقلیم منطقه سازگار باشد.
هرودوت (Herodotus)، تاریخ‌نگار یونانی، از ساخت ۱۱۱ چاپارخانه به دست هخامنشیان خبر می‌دهد که در مسیر معروف «راه شاهی» قرار داشتند؛ مسیری که شوش را به سارد (ترکیه کنونی) متصل می‌کرد. این بناها در طول مسیر ۲٬۵۰۰ کیلومتری ساخته شده بودند که کاروانها برای پیمودن آن، سه ماه زمان نیاز داشتند. متاسفانه، هیچ‌یک از این بناهای اولیه تا به امروز باقی نمانده است و قدیمی‌ترین آثار موجود با عملکردی مشابه کاروانسرا و چاپارخانه به دوره ساسانی تعلق دارد.
کاروانسرای دیرگچین. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Siamak Moaven
نشانه‌های آغازین ساخت کاروانسراها به دوران اشکانیان بازمی‌گردد. در همین زمان بود که فضاهایی چون گنبدخانه بر پایه سه‌کنج‌ها و ایوان‌ها به ساختار بناهای بینراهی افزوده شد. در دوره ساسانی نیز با توجه به رشد اقتصادی و افزایش اهمیت راه‌ها و امنیت آنها، ساخت کاروانسراها در ایران گسترش یافت و بناهای متعددی در نقاط مختلف کشور احداث شد.
از کاروانسراهای مشهوری که قدمت آن به دوره ساسانی نسبت داده شده و تاکنون بر جای مانده است، میتوانیم به «دیرگچین»، «دروازه گچ»، «کنار سیاه» و «رباط انوشیروانی» اشاره کنیم. این بناها معمولا حیاط مرکزی داشتند که با آخورها احاطه می‌شد. پشت آخورها نیز اصطبل‌هایی برای نگهداری چهارپایان وجود داشت. در قسمت جلویی بنا بین ورودی و حیاط نیز اتاق‌هایی برای استراحت مسافران و چاپارها تعبیه شده بود.
در واپسین سال‌های حکومت ساسانیان، کاروانسراها در دو شکل متفاوت ساخته می‌شد. نوعی از آنها دارای حیاطی مرکزی بود که اطراف آن دالان‌هایی پهن وجود داشت؛ این اماکن برای اقامت مناسب نبودند. در مقابل، نوع دیگری از کاروانسراها طراحی شد که تالارهای مستطیلشکل اطراف حیاط اصلی برای اقامت مسافران تعبیه شده بود. این تنوع در شیوه ساخت، نشان‌دهنده آن است که معماران آن زمان سعی می‌کردند نیازهای گوناگون مسافران را برطرف کنند.
پس از اسلام
پس از ورود اسلام به ایران، ابتدا فعالیت‌های بازرگانی و ساخت‌وساز در مسیرها دچار رکود شد و کاروانسراها و رباط‌ها ارزش پیشین خود را از دست دادند؛ اما با گذر زمان، این روند تغییر یافت؛ به‌طوری که سلسله‌هایی چون آل بویه، سامانیان و آل زیار، بار دیگر توجه به ساخت بناهای عام‌المنفعه را در دستور کار خود قرار دادند و زمینه‌ساز احیای کاروانسراها شدند.
با آغاز دوران اسلامی، معماری کاروانسراها وارد مرحله تازه‌ای شد و تنوع و خلاقیت در طراحی آنها به اوج رسید. کاروانسراها به دو دسته درون‌شهری و برون‌شهری تقسیم شدند؛ نوع نخست، اغلب در بازارها و مراکز تجاری ساخته می‌شد و نوع دوم در مسیرهای بیابانی، روستایی یا کوهستانی قرار داشت.
در دوران اسلامی، ساختار بنای کاروانسراها نیز متحول شد و ترکیبی از دو الگوی رایج در دوره ساسانی در آنها شکل گرفت. در شیوه جدید، اتاق‌هایی گرداگرد حیاط مرکزی برای اقامت مسافران و دالان‌هایی وسیع در پشت حیاط برای نگهداری چهارپایان تعبیه شد؛ همچنین، ایوان‌هایی در دو یا چهار ضلع بنا احداث شد که به فضای کاروانسرا شکلی منظم و متقارن می‌داد.
در دوره غزنوی، شخصی به نام «ابوالحسن محمد بن ماه»، ساخت رباط‌های متعدد در ایران به‌خصوص در جاده ابریشم را شروع کرد. آثاری چون «رباط چاهه» نزدیک مشهد، «رباط شرف» با معماری قصرمانند در مسیر مشهد به سرخس و «رباط کریم» در مسیر شهریار از نمونه‌های ماندگار آن دوره به شمار می‌رود.
با فرارسیدن حکومت سلجوقیان، معماری کاروانسراها به اوج نظم و زیبایی خود رسید. بخشی از ظرافت‌های معماری آن دوره را قوس‌های سنگی تراش‌خورده، اصطبل‌هایی بهشکل تالارهای دراز کنار حیاط، سقف‌های مخروطی با پایه‌های بلند، طرح‌های هندسی و شطرنجی در نما و استفاده از نقش‌مایه‌های گیاهی تشکیل می‌دادند.
کاروانسرای رباط شرف خراسان. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Drmuratkaya
پس از حمله مغول و فروپاشی حکومت خوارزمشاهیان، ساخت‌وسازهای کاروانسرا همچنان ادامه یافت؛ گرچه دقت و ظرافت گذشته در معماری آنها کمتر دیده می‌شد. در این دوران، اغلب بناها با سنگ لاشه ساخته می‌شدند؛ بناهایی که با وجود سادگی، بستر لازم را برای رشد معماری کاروانسراها در دوره‌های بعدی فراهم کردند.
در زمان غازانخان (اولین سلطان مغول)، ساخت کاروانسراها بار دیگر رونق گرفت. خواجه رشیدالدین فضل‌الله، از رجال سیاسی دوره ایلخانی، مسئولیت ساخت بسیاری از این بناها را بر عهده داشت. این روند در دوره تیموریان نیز ادامه یافت و به‌مرور، طرح چهار ایوانی به‌عنوان الگوی اصلی ساخت کاروانسرا رواج پیدا کرد.
دوره صفویه را می‌توان نقطه اوج توسعه کاروانسراها پس از اسلام دانست. گسترش تجارت زمینی و دریایی در این دوران به‌خصوص با سیاست‌های شاه عباس اول در احیای مسیر جاده ابریشم، سبب شد تا به ساخت کاروانسرا به‌عنوان ضرورتی اساسی توجه شود. در حال حاضر، نام بیش از ۴۰ کاروانسرا که توسط شاه عباس، بستگان و جانشینان او احداث شده است، در نسخه‌ای خطی متعلق به کتابخانه موزه بریتانیا ثبت شده است.
ارج و ارزش کاروانسراها در زندگی روزمره مردم آن زمان نیز بازتاب داشته و در آثار نویسندگان ایرانی به‌وفور از آنها یاد شده است. ناصرخسرو در سفرنامه خود از رباطی به نام «زبیده» یاد می‌کند که بدون وجود آن، عبور از بیابان برایش ممکن نبوده است؛ این کاروانسرا که در مسیر نایین به طبس قرار داشت، دارای آب‌انبار بود. این روایت‌ها گویای نقش حیاتی کاروانسراها در تامین امنیت و آسایش مسافران و بازرگانان در طول تاریخ ایران است.
معماری کاروانسراهای ایرانی
در خاورمیانه، کاروانسراها به‌عنوان مهمان‌خانه‌هایی بزرگ شناخته می‌شوند که برای اسکان کاروانها و حیوانات بارکش و تامین رفاه آنها ساخته شدهاند.
بیشتر کاروانسراهای ایران بهصورت مربع یا مستطیل ساخته شدهاند و بعضی از آنها، پلان دایره‌ایشکل دارند. ورودی اغلب این بناها نیز ساده و بدون تزیین است. پس از ورودی، دالانی با طاقی قوسی شکل وجود دارد که در گذشته، به‌عنوان محلی برای نگهداری حیوانات در نظر گرفته می‌شد.
اطراف حیاط مرکزی کاروانسراها که نقش اصلی را در سازماندهی فضا دارد، سکویی برآمده دیده می‌شود که روی آن، چندین طاقگان ساخته شده است؛ این طاقگان‌ها، نمای داخلی را مفصل‌بندی می‌کنند. پشت طاقگان‌ها نیز حجره‌هایی قرار دارد که محل استراحت مسافران بوده است.
برخی کاروانسراهای ایران، دو طبقه هستند. در این ساختمان‌ها، طبقه همکف برای نگهداری و انبار کالاها و طبقه بالا برای اسکان مسافران استفاده می‌شد. همچنین، بادگیرهایی در انتهای دیوارهای برخی از این بناها نصب شده بود تا تهویه هوا در فضاهای داخلی بهخوبی انجام شود.
انواع کاروانسراها
کاروانسراهای ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های معماری هر منطقه، شکل و ساختار متنوعی دارند. یکی از رایج‌ترین روش‌ها برای دسته‌بندی کاروانسراها، تفکیک آنها به دو نوع درون‌شهری و برون‌شهری است؛ یعنی کاروانسراهایی که در داخل شهرها قرار دارند و آن‌هایی که در مسیر راه‌ها و مناطق خارج از شهر ساخته شدهاند.
علاوهبر موقعیت مکانی، عواملی مانند اقلیم، مصالح بهکاررفته در بنا و شیوه معماری در تعیین نوع و سبک کاروانسراها نقش دارد؛ بر این اساس، کاروانسراها را می‌توان از منظر سبک ساخت و ویژگی‌های معماری در چهار گروه طبقه‌بندی کرد: کاروانسراهای حیاط‌دار مستطیلی، کاروانسراهای حیاط‌دار چندضلعی، کاروانسراهای سرپوشیده درون‌گرا و کاروانسراهای سرپوشیده برونگرا. در ادامه، هریک از این گروه‌ها را بررسی می‌کنیم.
کاروانسراهای حیاط‌دار مستطیلی
کاروانسراهای حیاط‌دار مستطیلی، بناهایی با طراحی متمرکز بر امنیت و کارکرد است که از یک حیاط مرکزی و چندین اتاق کوچک تشکیل می‌شود. این اتاق‌ها که در آن زمان، مکانی برای استراحت مسافران بود، ازطریق یک ورودی واحد به حیاط متصل می‌شد؛ زیرا وجود تنها یک دروازه ورودی، امکان نظارت دقیق بر ورود و خروج افراد را فراهم می‌کند و امنیت را افزایش می‌دهد. در دو طرف این دروازه نیز ایوانچه‌هایی قرار دارد که به زیبایی و عملکرد بهتر فضا افزوده است.
کاروانسرای مرنجاب. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Sophie Garmer Dit Richter
کاروانسراهای حیاط‌دار مستطیلی برای تقویت استحکام و تامین امنیت به دیوارهای قطور خارجی و برج‌های نیم‌دایره یا استوانه‌ای در چهار گوشه ساختمان و گاهی در میانه دیوارهای خارجی مجهز شده است؛ علاوهبر این، اتاق نگهبانی نزدیک هشتی ورودی قرار دارد تا دیدبانی و حفاظت از دروازه بهتر انجام شود.
چیدمان فضای کاروانسراهای حیاط‌دار مستطیلی از بیرون به درون بهصورت لایه‌ای است: ابتدا حصار خارجی، سپس اصطبل‌ها، بعد حیاط مرکزی و در نهایت اتاق‌ها. دسترسی به اتاق‌ها معمولا نیازمند عبور از چهار یا پنج فضای دیگر است که این ویژگی به سازماندهی منظم و ایمن بنا کمک می‌کند. دو ردیف پلکان در هشتی ورودی نیز تعبیه شده است که مسافران را به اتاق‌های طبقه بالایی و بام هدایت می‌کند؛ این طراحی، کارایی و دسترسپذیری بنا را بهبود می‌بخشد.
کاروانسراهای حیاط‌دار چندضلعی
در کاروانسراهای حیاط‌دار چندضلعی، نمای بیرونی بنا بهشکل دایره است؛ اما درون آنها، جایی که اتاق‌ها و حیاط قرار دارد، ساختاری چندضلعی به چشم می‌خورد. این بناها طوری طراحی شده است که برای رسیدن به اتاق‌ها، تنها یک مسیر وجود دارد: عبور از درب اصلی، سپس هشتی و نگهبانی، و در آخر حیاط. این ساختار، ضرورت نظارت دقیق بر ورود و خروج با هدف افزایش امنیت را نشان می‌دهد.
کاروانسرای زینالدین. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Minoo Nezamipour
کاروانسراهای حیاط‌دار چندضلعی برای استحکام بیشتر و مقابله با تهدیدهای احتمالی، با برج‌های استوانه‌ای احاطه شده است. در گذشته، این برج‌ها نقش دفاعی داشتند و امکان دیدبانی و کنترل محدوده اطراف را فراهم می‌کردند. ساخت این کاروانسراها روی تپه‌ها یا در زمین‌های ناهموار نیز با هدف تامین امنیت بیشتر انجام شده است و در نتیجه، کاروانسرا را به پناهگاهی امن در مسیرهای تجاری تبدیل کرده است.
کاروانسراهای سرپوشیده درون‌گرا
کاروانسراهای سرپوشیده درون‌گرا، تنها یک درب ورودی دارد؛ وظیفه اصلی این ورودی نیز کنترل رفت‌وآمد و محافظت از فضای داخلی بنا در برابر تهدیدات طبیعی و انسانی است. این کاروانسراها بهصورت کاملا بسته ساخته شده است که همین ویژگی، آنها را در برابر بادهای شدید و سرمای زمستان مقاوم می‌کند.
کاروانسرای سعدالسلطنه قزوین. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Jalal Hosini
در ساختار داخلی کاروانسراهای سرپوشیده درون‌گرا، معمولا یک یا چند اتاق گنبددار دیده می‌شود که یا در مرکز بنا قرار دارد، یا بهصورت ردیفی کنار هم چیده شده است. اصطبل‌ها نیز در ترکیب کلی فضا، جایگاه مشخصی دارند و اغلب کنار اتاق‌ها ساخته شدهاند تا ارتباط میان انسان‌ها و حیوانات حفظ شود.
بررسی نمونه‌هایی از کاروانسراهای سرپوشیده درون‌گرا نشان می‌دهد که در نیمی از آنها، نشانی از اتاق نگهبانی یا برج دیدبانی دیده نمی‌شود؛ موضوعی که می‌تواند بیانگر بی‌توجهی به عناصر دفاعی در این سبک معماری باشد. در برخی از این کاروانسراها، بلافاصله پس از عبور از دروازه، امکان ورود به اتاق‌ها وجود دارد؛ درحالیکه در برخی دیگر، باید از هشتی یا راهرویی عبور کرد تا به فضای اصلی اتاق‌ها رسید.
کاروانسراهای سرپوشیده برونگرا
در میان انواع کاروانسراها، نوع سرپوشیده برونگرا، ساده‌ترین ساختار را دارد. این بناها معمولا بهشکل چهارگوش طراحی شده است، در مرکز آنها اتاقی صلیبی‌شکل قرار دارد و اتاق‌های جانبی نیز اطراف آن ساخته شده است. اتاق‌های این کاروانسراها هم دو نوع است؛ اتاق‌های نوع اول به‌طور مستقیم به فضای بیرونی راه دارند و اتاق‌های نوع دوم ازطریق راهروهایی به بیرون متصل می‌شوند؛ همین ویژگی باعث شده است تا دسترسی به داخل بنا آسان‌تر شود و در نتیجه، امنیت اتاق‌ها کاهش یابد.
برخلاف کاروانسراهای حیاط‌دار یا کاروانسراهای سرپوشیده درون‌گرا، خبری از برج‌های دیدبانی یا اتاق‌های نگهبانی در نوع برونگرا نیست. نبود این عناصر دفاعی، نشان‌دهنده آرامش و امنیت منطقه‌ای است که کاروانسرا در آن ساخته شده است؛ جایی که حفاظت بیشتر بر عهده دفاع عامل یا همان نگهبانان و عوامل انسانی بوده است.
کاروانسرای شاه عباسی میبد. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Sajjad Nazi
کاروانسراهای سرپوشیده برونگرا، معمولا بیش از یک ورودی دارد؛ درحالیکه در کاروانسراهای حیاط‌دار درون‌گرا تنها یک ورودی دیده می‌شود. برخورداری از چند ورودی، هم ورود به بنا را ساده‌تر می‌کند، هم باعث می‌شود فاصله اتاق‌ها تا بیرون کمتر شود؛ به‌طوری که در برخی از نمونه‌ها، اتاق‌ها تنها یک یا دو گام با فضای بیرونی فاصله دارد.
در کاروانسراهای مستطیلی و چندضلعی حیاط‌دار، دسترسی به اتاق‌ها نیازمند عبور از چهار یا پنج بخش بود؛ درحالیکه در کاروانسراهای سرپوشیده درون‌گرا در مناطق کوهستانی، مسیر دسترسی به اتاق‌ها از دو یا سه بخش عبور می‌کرد. در کاروانسراهای سرپوشیده برونگرا نیز به‌خصوص زمانی که نگهبانی حضور داشت، مسیر ورود به اتاق‌ها بسیار کوتاه و شامل یک یا دو بخش می‌شد؛ مسئله‌ای که نشان‌دهنده سطح نسبتا پایین امنیت در این نوع کاروانسراها بود.
تفاوت ساختار کاروانسراها با توجه به اقلیم
اقلیم معتدل و مرطوب
تعداد کاروانسراهای ایران در نواحی معتدل و مرطوب مانند سواحل جنوبی دریای خزر در مقایسه با سایر اقلیم‌های کشور، محدود است. این مسئله ناشی از ویژگی‌های خاص اقلیمی و جمعیتی این نواحی است؛ یعنی آب‌وهوای معتدل، بارندگی شدید، آبادانی طبیعی، جمعیت نسبتا زیاد و فاصله کم میان مراکز جمعیت، نیاز به ایجاد بناهای بین راهی را کاهش داده است.
کاروانسرای تی تی گیلان. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Arash K
فرم کاروانسراهای اقلیم معتدل و مرطوب به کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک شباهت زیادی دارد و اغلب دارای حیاط مرکزی است؛ هرچند این ساختار ازنظر اقلیمی چندان متناسب با آب‌وهوای مرطوب شمال کشور نیست و موجب کاهش جریان هوا در فضاهای داخلی می‌شود، از منظر امنیتی و دفاعی، طراحی چنین سازه‌هایی منطقی و قابلتوجیه است.
اقلیم گرم و مرطوب
با رونق تجارت دریایی در سواحل جنوبی ایران، ارتباط میان بندرهای خلیج فارس و دریای عمان عمدتا ازطریق راه‌های آبی انجام می‌شد؛ اما برای رساندن کالاها از این بندرها به شهرهای مرکزی کشور، وجود مسیرهای زمینی و استراحتگاه‌هایی مثل کاروانسراها کاملا ضروری بود. همین نیاز باعث شد در طول دوره‌های مختلف تاریخی، تعداد زیادی کاروانسرا در مسیرهای منتهی به بندرها ساخته شود.
کاروانسرای معین التجار اهواز. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Arash Mahmoudi
معماری کاروانسراهای نزدیک سواحل، تحتتاثیر اقلیم گرم و مرطوب این منطقه قرار داشت. ازآنجاییکه ایجاد سایه و جریان مداوم هوا برای تامین آسایش و رفاه مسافران اهمیت زیادی داشت، کاروانسراهای نزدیک ساحل برخلاف نمونه‌های کویری، حیاط مرکزی نداشتند و معمولا بهصورت چهارگوش طراحی می‌شدند.
در کاروانسراهای نواحی گرم و مرطوب، یک اتاق مرکزی صلیبی‌شکل وجود داشت و سایر اتاق‌ها بهصورت منظم اطراف سکویی ساخته می‌شد. همه این اتاق‌ها نیز به‌طور مستقیم به بیرون راه داشت تا با ایجاد کوران دوطرفه، فضای داخلی سازه، خنک و قابل‌تحمل باقی بماند.
اقلیم سرد و خشک
طراحی کاروانسراهای مناطق سرد و خشک به‌گونه‌ای انجام می‌شد که بیشترین میزان گرما، حفظ و از اتلاف انرژی جلوگیری شود. با توجه به این موضوع، بسیاری از این کاروانسراها حیاط مرکزی نداشتند؛ در عوض، فضایی سرپوشیده و وسیع در مرکز بنا برای اقامت مسافران و دالان‌هایی اطراف آن برای نگهداری چهارپایان ساخته می‌شد. با این چینش، اصطبل‌ها مانند عایق حرارتی، مانع انتقال گرمای فضای داخلی به بیرون می‌شدند.
در ساخت کاروانسراهای مناطق سرد و خشک سعی می‌کردند که ارتفاع بنا (به‌خصوص در بخش اصطبل‌ها) نسبت به طول و عرض آن کمتر باشد تا گرمایش فضا با مصرف سوخت کمتر حاصل شود. علاوهبر این، فضای آتشدان و بخاری که در این کاروانسراها تعبیه می‌شد، بزرگ‌تر از حد معمول بود و معمولا در بخش مرکزی قرار داشت تا بهشکل بهینه گرما را در سراسر فضا پخش کند.
کاروانسرای قزلق گلستان. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Navid Navidak
در کاروانسراهای اقلیم سرد و خشک برای راحتی چهارپایان هم تدابیری اندیشیده شده بود؛ به‌طوری که در اصطبل‌ها، بخاری‌های دیواری کوچک‌تری نصب می‌شد. از دیگر تدابیر صرفه‌جویی در مصرف انرژی، ساخت کاروانسرا بهصورت نیمه‌مدفون در زمین بود که باعث می‌شد فضای داخلی گرم‌تر بماند.
پس از ورودی کاروانسراهای اقلیم سرد و خشک، فضای هشتی قرار داشت که به اتاق‌ها منتهی می‌شد و بالای این اتاق‌ها چند دریچه برای نورگیری و تهویه هوا تعبیه شده بود. در مناطق کوهستانی و سردسیر، معمولا اتاق‌های مرکزی گنبددار در کاروانسراها وجود داشت که با یک ردیف اتاق‌های مشابه و اصطبل‌هایی در همان ردیف احاطه می‌شد؛ این فضاها از هر سو بسته بود تا سرما وارد آن نشود.
اقلیم گرم و خشک
در میان اقلیم‌های مختلف ایران، کاروانسراهای ناحیه گرم و خشک، بیشترین تعداد، وسیع‌ترین فضا و مجلل‌ترین ساختار را دارد. اغلب این بناها، یک حیاط مرکزی داشتند که اطراف آن، دو یا چهار ایوان بزرگ وجود داشت. در بالای ایوان و درست مقابل ورودی اصلی نیز اتاق شاه‌نشین (بهترین اتاق در این نوع کاروانسرا) ساخته می‌شد.
معماری اغلب کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک بهصورت درون‌گرا بود؛ در برخی از این بناها نیز بادگیر وجود داشت تا هوای فضای داخلی مطبوع و خنک بماند. کاروانسراهای این اقلیم ازنظر شکل و نقشه هم تنوع زیادی داشت و به روش‌های مختلفی نظیر مدور، چندضلعی حیاط‌دار، دو ایوانی، چهار ایوانی، با تالار ستون‌دار و پلان متفرقه طراحی می‌شد.
کاروانسرای قصر بهرام. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Hesam Maleki
در کاروانسراهای نواحی گرم و خشک، اتاق‌های اقامتی چند پله بالاتر از سطح حیاط ساخته می‌شد تا از نفوذ آب، گل و گردوخاک به درون آنها جلوگیری شود. در برخی نمونه‌ها نیز ایوان‌هایی به عرض حدود ۲ متر جلو اتاق‌ها قرار داشت که باعث سایه‌اندازی و تهویه بهتر بنا می‌شد. این ایوان‌ها در تابستان با پارچه و در زمستان با زیلو پوشانده می‌شد؛ چراکه درب جداگانه‌ای برای اتاق‌ها وجود نداشت.
در کاروانسراهای مناطق گرمسیر، تمامی اتاق‌های مسافران به بخاری مجهز بود تا در فصل‌های سرد، گرمایش موردنیاز تامین شود. اصطبل‌های این کاروانسراها نیز در پشت اتاق‌های مسافران ساخته می‌شد و ازطریق پنجره‌ای کوچک به اتاق‌ها دید داشت.
کاروانسرای مادر شاه اصفهان. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Mohsen Saeidzadeh
مصالح بهکاررفته در ساخت کاروانسراها
در ساخت کاروانسراها، انتخاب مصالح براساس اقلیم منطقه و دسترسی به منابع طبیعی انجام می‌شد. در نواحی سرد و خشک برای ساخت پایه‌ها و دیوارها از سنگ استفاده می‌کردند؛ سنگ‌هایی که معمولا از طبیعت اطراف بنا برداشت می‌شد. ساخت‌ها طاق‌ها نیز با مصالحی چون آجر، خشت و سنگ انجام می‌شد. دیوارهای این کاروانسراها نیز به‌طور قابلتوجهی ضخیم بود تا به‌عنوان عایقی مناسب در برابر سرمای شب و گرمای روز عمل کند.
رباط نو سریزد. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Brad M
برای ساخت کاروانسراهای اقلیم معتدل و مرطوب، گرچه مصالح بومی مانند چوب و الیاف گیاهی در دسترس بود، معمولا از مصالحی بادوام‌تر مثل آجر، سنگ، آهک و ساروج استفاده می‌شد؛ موادی که مقاومت زیادی در برابر رطوبت و بارندگی داشت و به استحکام و ماندگاری بنا کمک می‌کرد.
به‌طور کلی، در ساخت کاروانسراها از سنگ، آجر یا ترکیبی از هر دو استفاده می‌شد. در برخی بخش‌های بنا بسته به موقعیت آن، سنگ‌ها بهصورت تراش‌خورده و منظم به کار می‌رفت و در بخش‌های دیگر، سنگ‌های کوچک و نتراشیده استفاده می‌شد. نمای داخلی و خارجی این سازه‌ها نیز بیشتر با آجر پوشیده می‌شد؛ هرچند در برخی نمونه‌ها، خشت یا بلوک‌های خشتی نیز به کار رفته است.
تزیینات در معماری کاروانسراها
کاروانسراهای ایرانی در ظاهر ممکن است ساده به نظر برسد؛ اما بخش‌هایی از آنها که تزییناتی خاص چون آجرکاری، کاشی‌کاری و رسمی‌بندی دارد، جلوه‌ای زیبا و چشم‌نواز را ایجاد کرده است. سردر این بناها نیز به کتبیه‌هایی حجاری‌شده مزین است. در این کتیبه‌ها، نام و القاب کامل بانیان یا مرمت‌کنندگان بنا ذکر شده و به کارکردهای گوناگون این فضاها (مذهبی، سیاسی یا اقتصادی) اشاره شده است.
در کاروانسراهای ایرانی، آجرکاری تنها به دیوارها محدود نمی‌شود و در سقف گنبدها نیز به کار می‌رود. این آجرچینی‌ها در طرح‌های متنوعی مثل خفته راسته، عرقچین، چهار بخش، دورانی و رسمی‌بندی اجرا شده است. در برخی از کاروانسراها نیز نقوش هندسی و گیاهی به‌عنوان تزیینات بنا دیده می‌شود که بر زیبایی فضای سازه افزوده است.
کاربندی یکی دیگر از عناصر تزیینی رایج در کاروانسراهای ایرانی است که معمولا زیر سقف هشتی‌ها به کار رفته است. این عنصر معماری علاوهبر ایفای نقش سازه‌ای در استحکام بنا، کارکرد تزیینی داشته است. در کاروانسراهایی که شاه‌نشین داشتند، کاربندی به‌عنوان سقف دوم اجرا می‌شد تا امکان ایجاد طرح‌های هندسی، سه‌بعدی و منظم فراهم شود. گاهی این پوشش‌ها با رنگ‌هایی مثل قهوه‌ای یا سبز طراحی می‌شد تا هم‌خوانی بیشتری با مصالح بنا داشته باشد و فضا را دل‌نشین‌تر کند.
کاروانسرای مرنجاب. منبع عکس: وبسایت اقامت خاص. عکاس: نامشخص
برج‌های کاروانسراها، نقش دوگانه‌ای دارد؛ برخی از آنها صرفا برای استحکام یا زیبایی بنا ساخته شده است؛ اما درصد کمی از آنها اجزای دفاعی مثل مزغل و تیرکش دارد. بعضی از این برج‌ها نیز در دوره‌های بعدی به بنا اضافه شده و در طراحی اولیه جای نداشته است.
معماران در اجرای سقف‌های کاروانسراها نیز خلاقیت به خرج می‌دادند؛ برای مثال، گاهی با ایجاد فاصله‌ای بین دو طاق، فضایی برای تزیین فراهم می‌کردند. معمولا در پوشش‌های بالایی از طاق ضربی استفاده می‌شد و برای طاق‌ها و ورودی‌هایی که نقش باربر داشتند، آجرچینی رومی یا ضربی به کار می‌رفت تا علاوهبر استحکام، جلوه‌ای هنرمندانه به بنا بدهد.
عناصر معماری کاروانسراها
یکی از اهداف اصلی طراحی بسیاری از کاروانسراها، تامین امنیت مسافران و حفظ استحکام بنا بوده است؛ به‌طوری که فرم کلی پلان، نحوه دسترسی به اتاق‌ها و جای‌گذاری عناصر مختلف، همگی در راستای افزایش ایمنی شکل گرفته است؛ از‌این‌رو، برخی از کاروانسراها برخلاف الگوی مستطیلی رایج، بهصورت چندضلعی یا مدور ساخته شده است. این فرم‌ها در موقعیت‌های حساس، امکان دفاع و مقاومت بهتر در برابر حملات احتمالی را فراهم می‌کرد.
در کاروانسراهای مدور، نمای بیرونی بهصورت دایره‌ای و فضای داخلی بهصورت چندضلعی طراحی شده است؛ در مقابل، کاروانسراهای چندضلعی از داخل و خارج، پلانی یکسان دارند. به‌کارگیری اشکال هندسی پیچیده در ساخت این بناها، این امکان را به طراحان می‌داد تا تسلط بیشتری بر اطراف بنا داشته باشند و نقاط کور کمتری باقی بماند.
کاروانسرای شاه عباسی بیستون. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Yazdan Shokouhi
از دیگر تدابیر دفاعی در ساخت کاروانسراها میتوانیم به تعبیه باروها و برج‌های بلند در چهارگوشه این بناها و گاه در امتداد دیوارهای آنها اشاره کنیم؛ این برج‌ها نیز نقش دیدبانی و دفاعی داشتند. علاوهبر این، مسیرهای دسترسی به فضاهای داخلی به‌گونه‌ای طراحی شده است که فرد باید از چندین مرحله عبور کند؛ از دروازه اصلی گرفته تا هشتی، راهرو، حیاط و در نهایت، اتاق‌های اقامتی. این طراحی، امنیت بیشتری برای نواحی مرکزی کاروانسرا فراهم می‌کرد.
ورودی‌های کاروانسرا نیز به‌طور کامل تحت کنترل بود. در بسیاری از نمونه‌ها، درون هشتی ورودی، فضایی برای نگهبانان در نظر گرفته می‌شد تا ورود و خروج افراد را زیرنظر داشته باشند. همچنین، چینش لایه‌ای فضاها از بیرون به داخل که شامل حصار خارجی، اصطبل‌ها، اتاق‌ها و حیاط مرکزی می‌شد، نشان‌دهنده رویکردی مرحله‌به‌مرحله در مواجهه با خطرات احتمالی است.
کاروانسرا از چه بخش هایی تشکیل می‌شود؟
کاروانسرا از بخش‌های مختلفی نظیر ورودی، برج‌های دیدبانی، پیش‌طاق، درگاه، هشتی و اشکوب دوم تشکیل می‌شود. در ادامه، هریک از این بخش‌ها را به‌طور جداگانه بررسی می‌کنیم.
ورودی
در کاروانسراهای بین راهی که اغلب بهصورت یک طبقه ساخته می‌شد، فضای نگهبانی نقش مهمی در تامین امنیت شبانه داشت. به‌طور معمول، در این بناها تنها یک دروازه برای ورود و خروج افراد در نظر گرفته می‌شد؛ این دروازه با فرارسیدن شب بسته می‌شد و رفت‌وآمدها تحت کنترل قرار می‌گرفت. برای نظارت بهتر، اتاق‌هایی بر فراز دروازه یا روی ایوان روبه‌روی آن ساخته می‌شد که محل استقرار نگهبان، کاروانسرادار یا ماموران بود. این نوع طراحی که بر دفاع غیرعامل متکی بود، با هدف حفاظت از ساکنان در برابر تهدیدات احتمالی ایجاد شد.
منبع عکس: وبسایت آکادمی گردشگری هفتواد کویر. عکاس: نامشخص
برج‌های دیدبانی
در برخی کاروانسراها، اتاق‌هایی برای نگهبانی و کنترل رفت‌وآمد بالای سردر ورودی ساخته می‌شد تا نظارت بر دروازه بهخوبی انجام شود. این در حالی است که در کاروانسراهای برج‌دار، عملکرد دفاعی بنا به شکلی جدی‌تر دنبال می‌شد. برج‌های دیدبانی در چهار گوشه یا گاهی تنها در دو گوشه بنا قرار می‌گرفت تا نگهبانان از بالای آنها بتوانند از محوطه محافظت کنند.
کاروانسرای فخر داوود. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Amir Hossein Davoodvandi
اغلب برج‌های دیدبانی با اشکالی منظم و هندسی طراحی می‌شد و بسته به موقعیت و نیاز بنا، کاربردی دفاعی یا تزیینی داشت؛ همین ویژگی ظاهری باعث می‌شد کاروانسرا مانند دژی مستحکم و نفوذناپذیر به نظر برسد. در لبه جان‌پناه برخی از این برج‌ها نیز کنگره‌هایی تعبیه می‌شد که از یک سو نقش دفاعی داشت و از سوی دیگر به زیباسازی نمای بنا کمک می‌کرد.
در ساخت برج‌های دیدبانی، معمولا از آجر استفاده می‌شد تا پایداری و دوام آنها در برابر عوامل محیطی و تهدیدات احتمالی بیشتر شود. طراحی هوشمندانه این عناصر دفاعی، نشان از توجه ویژه معماران به امنیت در کنار زیبایی بنا دارد.
پیش‌طاق
در کاروانسراها، فضای نیمه‌باز یا سرپوشیده‌ای به نام پیش‌طاق یا جلوخان در بخش جلو ورودی بنا وجود داشت که مانند ایوانی بزرگ، فضای داخلی را از معبر عمومی جدا می‌کرد. این بخش از بنا با ارتفاعی بیشتر از سایر بخش‌ها ساخته می‌شد تا نشانه‌ای آشکار از اهمیت و جایگاه ورودی کاروانسرا باشد.
کاروانسرای دیرگچین. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Mohamadreza
ساخت سردرهای بلند برای کاروانسراها از دوره سلجوقیان رواج یافت؛ این بخش‌ها هم نمایی باشکوه داشت، هم کاربری فضا را بیشتر می‌کرد. در نواحی گرم و خشک، سقف پیش‌طاق‌ها را به شکل‌های متنوع می‌پوشاندند تا از ورود گرمای شدید به فضاهای داخلی جلوگیری شود و اتاق‌ها در برابر بادهای شنی محافظت شوند. این تدابیر باعث می‌شد که فضاهای مسکونی کاروانسراها در سخت‌ترین وضعیت جوی نیز قابل استفاده باشد.
درگاه
درگاه، یکی از اجزای مهم و کاربردی کاروانسراها به شمار می‌رفت که در دل پیش‌طاق جای داشت و چهارچوب در ورودی در آن نصب می‌شد. این فضا که میان دو جرز یا دیوار جانبی قرار داشت، معمولا بلندتر از درگاه سایر بناها ساخته می‌شد تا رفت‌وآمد شترهای باربر به‌راحتی صورت گیرد.
درگاه‌ها بسته به نوع پوشش به دو صورت قوسی یا افقی ساخته می‌شد؛ در نوع قوسی، از آجر برای ساخت طاق استفاده می‌کردند و در نوع افقی، تیر چوبی به کار می‌رفت.
منبع عکس: وبسایت تفسیر خبر. عکاس: نامشخص
قوس‌هایی که برای ساخت درگاه به کار می‌رفت، مشابه قوس پیش‌طاق بود و انتخاب نوع آنها نیز براساس نیاز سازه و سبک معماری رایج هر دوره صورت می‌گرفت. در بسیاری از کاروانسراها برای تقویت ایستایی پیش‌طاق و ایوان، از قوس‌های جناغی استفاده می‌شد؛ بااین‌حال، نمونه‌هایی با قوس نیم‌دایره مانند کاروانسرای فخرآباد و قوس خنچه‌پوش در کاروانسراهای نیشابور، سبزوار و سنگ‌کلیدر نیز دیده می‌شود. در دوره قاجار هم معماران با الگوبرداری از دوره صفوی، همین شیوه خنچه‌پوش را در ساخت درگاه‌هایی چون درگاه کاروانسراهای زعفرانیه، شوریاب و فرامرزخان ادامه دادند.
هشتی
هشتی یکی از فضاهای اصلی کاروانسراهایی محسوب می‌شد که حیاط مرکزی داشتند. این فضا، نقش مهمی در سازماندهی مسیرهای دسترسی ایفا می‌کرد. هشتی معمولا در محل تقاطع ورودی و بخش‌های داخلی بنا قرار می‌گرفت و شکل آن براساس نیاز معماری بهصورت چهارضلعی یا هشت‌ضلعی و با طرحی متقارن ساخته می‌شد. سقف هشتی هم بهصورت گنبدی طراحی می‌شد که با تعبیه نورگیرهایی در آن، علاوهبر تامین روشنایی طبیعی، به خنک‌تر شدن فضا و کاهش ورود گرمای بیرون به داخل کمک می‌کرد.
کاربری هشتی با توجه به نقشه کلی بنا متفاوت بود. در ساده‌ترین حالت، هشتی تنها فضایی واسط بین در ورودی، ایوان و حیاط مرکزی بود؛ اما در مواردی که به بخش‌هایی مانند پشت غرفه‌ها یا انبارها راه داشت، بهشکل چهار‌سو درمی‌آمد. همچنین، گاهی در دو طرف هشتی پیش از ورود به ایوان یا حیاط، فضاهایی مانند طاقچه یا اتاق‌های کوچک با کاربردهای مختلف (مانند اتاق نگهبانی) احداث می‌شد.
منبع عکس: وبسایت Archilearn.Net. عکاس: نامشخص
در بعضی از کاروانسراها، طبقه بالایی به هشتی متصل بود و در گوشه‌های این فضا یک یا دو راه‌پله برای دسترسی به طبقه بالا ساخته می‌شد؛ بخش‌هایی که این راه‌پله‌ها در آن تعبیه می‌شد، گوشواره نام داشت.
با توجه به رفت‌وآمد زیاد افراد و حیوانات در کاروانسرا، کف هشتی در معرض آسیب‌دیدگی قرار داشت؛ به همین دلیل، برای استحکام بیشتر بنا از آجرهایی با چینش عمودی یا مصالح سنگی مقاوم در کف استفاده می‌کردند.
اشکوب دوم
در برخی از کاروانسراها، فضاهایی در طبقه دوم بنا می‌شد که اشکوب دوم نام داشت. این فضاها که به ورودی اصلی مرتبط بود، نقش مهمی در کنترل رفت‌وآمد مسافران و نظارت بر محوطه کاروانسرا داشت.
براساس منابع تاریخی، یکی از دلایل ساخت طبقه دوم کاروانسراها، جلوگیری از محصور شدن هوا در فضای داخلی کاروانسرا بود؛ چراکه دیوارهای بلند اطراف حیاط، مانع جریان طبیعی هوا می‌شد. در دوره مغولان برای حل این مشکل، بالاخانه‌هایی بر فراز سردر ورودی اضافه شد تا عبور نسیم ملایم از آن، باعث تهویه بهتر هوا و ایجاد آسایش برای مسافران شود.
منبع عکس: وبسایت Archilearn.Net. عکاس: نامشخص
اشکوب دوم علاوهبر ایجاد شرایط جوی بهتر، کارکردهای دیگری داشت. این فضاها در زمان‌های ناامنی، محل مناسبی برای استقرار محافظان بود. همچنین، طبقه دوم به‌دلیل داشتن چشم‌انداز مناسب، معمولا به افراد صاحب‌مقام یا ثروتمندان اختصاص داده می‌شد تا از آرامش و دید بهتری بهره‌مند شوند.
سوالات متداول
زیباترین کاروانسراهای ایران کدامند؟
از زیباترین کاروانسراهای ایران میتوانیم کاروانسرای دیرگچین، کاروانسرای مرنجاب، کاروانسرای شاه عباسی بیستون، کاروانسرای شاه عباسی میبد، کاروانسرای ابوزیدآباد، کاروانسرای مشیر یزد، کاروانسرای سعد السلطنه قزوین، کاروانسرای مادر شاه اصفهان، کاروانسرای عین الرشید، کاروانسرای زین الدین، کاروانسرای قصر بهرام، کاروانسرای خانات تهران، کاروانسرای شرف خراسان، کاروانسرای تی تی گیلان، کاروانسرای وکیل کرمان، کاروانسرای قزلق گلستان، کاروانسرای معین التجار اهواز، کاروانسرای میان دشت سمنان، رباط کهنه سریزد و رباط نو سریزد را نام ببریم.
قدیمی ترین کاروانسرای ایران کدام است؟
کاروانسرای قصر بهرام، قدیمی‌ترین کاروانسرای ایران است.
بزرگترین کاروانسرای ایران کدام است؟
کاروانسرای دیرگچین قم، کاروانسرای سعدالسلطنه قزوین، کاروانسرای وکیل کرمان و کاروانسرای میاندشت سمنان جزو بزرگترین کاروانسراهای ایران به شمار می‌روند.
دیدگاه شما چیست؟