چیق بافی؛ یکی از صنایع دستی کرمانشاه

چیق‌بافی، از صنایع‌دستی سنتی و اصیل کرمانشاه است که در دل طبیعت شکل می‌گیرد و با طرح‌ها و نقوش زیبا، جلوه‌ای از هنر عشایر غرب کشور را به نمایش می‌گذارد.

چیق‌بافی، هنری کهن و برخاسته از دل زندگی عشایری و کوچ‌نشینی است که در استان کرمانشاه، به‌ویژه در مناطق اورامانات همچون پاوه و روانسر، رواج دارد. این هنر، میان عشایر استان‌های کردستان و ایلام نیز دیده می‌شود. چیق، نوعی پرده یا دیوار حصیری است که با نخ پشمی و نی ساخته می‌شود و علاوه‌بر کاربردش، نقش‌ونگارهای هندسی خاص و زیبایی دارد.

چیق‌ها معمولا برای جداسازی فضا در سیاه‌چادرها یا به‌عنوان حفاظ از باد و آفتاب استفاده می‌شوند. نقش‌های روی چیق، نمادهایی از باورها، طبیعت و سبک زندگی عشایر هستند. اگر می‌خواهید با این هنر زیبا و سوغاتی کمترشناخته‌شده ایرانی بیشتر آشنا شوید، با بوکینگ همراه باشید.

اگر شیفته دیدن کرمانشاه این سرزمین جادویی هستید خرید بلیط هواپیما کرمانشاه را در کمترین زمان از ما بخواهید.

هرآنچه باید درباره چیق بافی بدانید:

• چیق بافی چیست؟
• تاریخچه چیق بافی
• چیق بافی سوغات کدام شهر است؟
• روش های نگهداری از صنایع دستی چیق بافی شده

چیق بافی چیست؟

چیق‌بافی عموما یکی از شاخه‌های صنایع‌دستی حصیربافی است که در گذر زمان به‌واسطه ذوق هنری زنان عشایر و نیازهای زندگی کوچ‌نشینی، به هنری مستقل و شناخته‌شده تبدیل شده است. این هنر خانگی را بیشتر زنان و دختران عشایر غرب کشور، به‌ویژه در استان کرمانشاه، انجام می‌دهند و نقش مهمی در تامین مایحتاج روزمره و زیباسازی سیاه‌چادرهای سنتی دارد.

چیق که با نام‌های دیگر چیغ، چیخ، چیت و نی‌چی نیز شناخته می‌شود، بافتی از نی‌های مردابی توخالی و نخ‌های پشمی (پشم بز) رنگارنگ است که به‌صورت حصاری پهن (حدود ۱۵۰ سانتی‌متر عرض) ساخته می‌شود. نی‌ها به‌دلیل ساختار توخالی خود، خاصیت عایق حرارتی دارند و در برابر گرما، سرما، باد و باران بسیار مقاوم هستند. از این بافت برای محافظت از اطراف سیاه‌چادر و گاهی جداسازی فضاهای داخلی چادرها مانند مهمان‌سرا استفاده می‌شود.

سیاه‌چادرها، محل زندگی عشایر کوچ‌نشین هستند که از موی بز ساخته شده‌اند و ویژگی‌هایی چون سبکی، تهویه مناسب و مقاومت در برابر شرایط طبیعی دارند. چیق، در حقیقت دیواره یا پرده‌ای برای این چادرها است که هم کارکرد حفاظتی دارد و هم به زیبایی و نظم فضای داخلی کمک می‌کند. ظرافت در بافت، به‌ویژه در بخش‌هایی مثل مهمان‌سرا، نشان‌دهنده اهمیت جایگاه مهمان در فرهنگ عشایری است.

چیق نه‌تنها برای جداسازی فضاها، بلکه برای ایجاد حصار در اطراف محل نگهداری احشام و حیوانات نیز کاربرد دارد. مواد اولیه ارزان، ابزار ساده و بهره‌گیری از منابع طبیعی، این هنر را به نمونه‌ای کامل از خودکفایی و خلاقیت زنان عشایری تبدیل کرده است. با وجود زندگی مدرن، هنوز این هنر در میان کوچ‌نشینان رواج دارد و چیق‌ها زینت‌بخش چادرهای عشایر هستند و به نمادی از هویت فرهنگی آن‌ها بدل شده‌اند.

چیق‌بافی، باوجود پیشرفت فناوری و ماشینی شدن تولیدات، همچنان پررونق است؛ چون ترکیبی از اصالت، کاربرد و زیبایی را در ذات خود دارد؛ علاوه‌بر این، گسترش شناخت آن در میان شهرنشینان، به راهی برای ایجاد اشتغال و درآمدزایی در مناطق عشایری تبدیل شده است؛ ضمن اینکه امروزه نقشی موثر در حفظ این میراث فرهنگی و جلوگیری از مهاجرت‌های بی‌رویه عشایر برای اشتغال و امرار معاش، ایفا می‌کند.

مواد و ابزار مورد نیاز چیق بافی

در هنر چیق‌بافی، زنان عشایر با مجموعه‌ای از ابزار ساده اما کاربردی، مراحل مختلف تولید را پیش می‌برند.

کارد، از ابتدایی‌ترین وسایل مورداستفاده است که عشایر برای بریدن نی‌های ضخیم استفاده می‌کنند. آن‌ها از کاردهایی با لبه تیز و محکم استفاده می‌کنند که امکان شکل‌دهی اولیه به نی‌ها را فراهم می‌کند و نخستین گام در آماده‌سازی مواد اولیه محسوب می‌شود.

داس، از دیگر ابزار مورداستفاده برای چیغ‌بافی است؛ عشایر برای قطع و جمع‌آوری نی‌های خودرو در حاشیه رودخانه‌ها، از آن بهره می‌برند. انتخاب داس مناسب و تیز بودن آن، نقش مهمی در کیفیت نی‌های برداشت‌شده دارد و مستقیما بر دوام چیق تاثیر می‌گذارد. زنان عشایر برای صاف‌کردن و آماده‌سازی سطح نی‌ها برای بافت، از سوهان استفاده می‌کنند.

زنان عشایر برای سوراخ کردن و ایجاد شکست‌های کنترل‌شده در نی‌ها، از درفش (میله‌ای نوک‌تیز و نازک با دسته چوبی) بهره می‌برند. درفش این امکان را به زنان عشایر می‌دهد که نخ‌های پشمی را به‌راحتی از میان نی‌ها عبور دهند.

بافت چیق نیازمند سوزن‌های بلند و قیچی‌های ظریف است. بافنده‌ها با استفاده از سوزن‌ها، نخ‌های پشمی رنگارنگ را با نظم و مهارت از میان نی‌ها عبور می‌دهند و با قیچی، قسمت‌های اضافه نخ‌های پشمی را می‌برند.

مراحل انجام چیق بافی

فرایند چیق‌بافی با تلاش زنان عشایر و بهره‌گیری از عناصر طبیعی آغاز می‌شود. بافنده ابتدا نی‌های مناسب را از حاشیه رودخانه‌ها و مرداب‌ها جمع‌آوری می‌کند. انتخاب این نی‌ها با دقت زیادی انجام می‌گیرد، زیرا کیفیت، قطر و انعطاف‌پذیری نی تاثیری مستقیم روی دوام و زیبایی چیق دارد.

در مرحله‌ بعد، هنرمند عشایری با استفاده از کارد مخصوص، هر نی را از طول به چهار قسمت مساوی تقسیم می‌کند؛ سپس براساس نیاز طرح، قطعاتی با پهنای تقریبی یک سانتی‌متر جدا می‌شود تا در مرحله‌ تزیین، نظم و تناسب لازم حفظ شود.

زنان عشایر برای تزیین نی‌ها، نخ‌های پشمی رنگ‌رزی‌شده و آمیخته با موی بز را به کار می‌برند. این نخ‌ها با ظرافت، دور نی‌ها پیچیده می‌شوند و ترکیب رنگی چشم‌نوازی ایجاد می‌کنند. همین نخ‌های رنگین هستند که به چیق، شخصیت بصری می‌دهند و آن را از دیگر بافت‌های حصیری متمایز می‌سازند.

در مرحله بعد، بافنده نی‌های تزیین‌شده را روی ردیفی از نی‌های ساده قرار می‌دهد، به‌گونه‌ای که پهنای کار به ۱٫۵ سانتی‌متر برسد. این لایه‌گذاری، پایه‌ای برای ایجاد طرح اصلی است و چیدمان دقیق و هماهنگ آن‌ها نیاز به تمرکز و تجربه دارد.

در ادامه، زنان عشایر حدود ۳۲ نی رنگی را مطابق طرح ذهنی یا الگویی ازپیش‌تعیین‌شده، با روشی مشابه حصیربافی به هم می‌بافند. این بخش از کار که «دسته» نام دارد، نخستین واحد قابل‌استفاده در ساخت چیق به شمار می‌رود و نتیجه مهارت و خلاقیت فردی چیق‌باف است. درنهایت، هنرمند ۶ «دسته» را با ظرافت به یکدیگر می‌بافد تا چیقی کامل با ابعاد تقریبی ۱٫۵ در سه متر ساخته شود.

برای همراه شدن با تورهای داخلی بوکینگ کافیست همین الان اقدام کنید.

نقوش چیق بافی

در چیق‌بافی، زنان عشایر گاه از طرح‌های ذهنی استفاده می‌کنند و گاه نقشه موردنظر خود را ابتدا روی کاغذ می‌کشند؛ سپس نی‌های تزیین‌شده را مطابق با آن طرح به هم متصل می‌کنند. نقوش رایج در این هنر سنتی شامل طرح‌هایی از جانورانی مانند شیر، آهو و گوزن می‌شود که همگی، نمادهایی اصیل، بومی و الهام‌گرفته از طبیعت محل زندگی عشایر هستند.

انواع چیق بافی

چیق ازنظر کاربرد به‌طور کلی به دو دسته‌ تقسیم می‌شود:

• نوع اول، ساده و یکرنگ است و برای محافظت از بره‌ها در گوشه یا پشت چادر، به‌ویژه در هوای سرد، استفاده می‌شود.
• نوع دوم، چیق آلاچیق نام دارد که دورتادور سیاه‌چادر کشیده می‌شود و از ورود سرما، گرد و غبار و نور مستقیم آفتاب جلوگیری می‌کند. چیق‌های آلاچیق در طرح‌ها و رنگ‌های متنوعی بافته می‌شوند.

از مهم‌ترین انواع چیغ، «تپک» نام دارد که از نی‌های درشت‌تر ساخته می‌شود. برای بافت تپک، زنان عشایر نی‌های مردابی را نصف می‌کنند، سطح آن را می‌تراشند و با نخ‌های رنگی پشمی تزیین می‌کنند. این نوع چیق معمولا در طول‌های ۸ تا ۱۲ متر و عرض حدود ۲ متر تهیه می‌شود.

ویژگی های چیق بافی

چیق به‌عنوان حصاری اطراف سیاه‌چادر نصب می‌شود و مهم‌ترین ویژگی آن، جلوگیری از تابش مستقیم نور آفتاب و نفوذ گرما به داخل چادر است. این خاصیت، در فصل‌های گرم سال به حفظ دمای متعادل فضای زندگی عشایر کمک زیادی می‌کند.

در مواقعی که لبه‌های چادر بالا زده می‌شود، چیق ضمن حفظ حریم داخل چادر، اجازه عبور هوای خنک را می‌دهد و مانع ورود گردوغبار و حیوانات می‌شود؛ همچنین، توخالی‌بودن نی‌های مورداستفاده در چیق باعث شده است که به‌عنوان عایق حرارتی عمل کند. هنگام بارندگی نیز نی‌ها رطوبت را جذب می‌کنند، منبسط می‌شوند، به هم می‌چسبند و مانع ورود آب به درون چادر می‌شوند.

چیق‌بافی علاوه‌بر جنبه کاربردی، نقشی مهم در تقویت روحیه تعاون میان زنان عشایر دارد. چون این کار به کمک چند نفر انجام می‌شود، زنان یک طایفه معمولا در بافت چیق همکاری می‌کنند و کار چندروزه را در یک روز به پایان می‌رسانند.

چیق بافی و کاربردهای آن

چیق در زندگی عشایر نقشی کاربردی دارد؛ اول اینکه به‌عنوان دیوار سیاه‌چادر استفاده می‌شود و از نفوذ باد، گردوخاک، گرما و سرما به چادر جلوگیری می‌کند؛ همچنین، برای تقسیم فضای داخلی چادر و حفاظت از دام‌ها در برابر سرما و حیوانات، از چیغ به‌عنوان حصار و جداکننده بهره می‌برند.

امروزه چیق‌بافی جای خود را در زندگی شهری نیز باز کرده است. با زیبایی طبیعی و ساختار کاربردی‌اش، به‌عنوان پرده، پارتیشن و جداکننده فضا یا پوشش دیوار در طراحی داخلی خانه استفاده می‌شود؛ علاوه‌بر این، چیق به‌عنوان سایه‌بان یا پوشش پنجره می‌تواند جلوی تابش مستقیم آفتاب را بگیرد و مصرف انرژی را کاهش دهد؛ همچنین در ساخت آباژور، قاب آینه، سبد یا تابلوهای سنتی به کار می‌رود.

تاریخچه چیق بافی

چیق‌بافی مانند بسیاری از رشته‌های صنایع‌دستی، طی سده‌ها و سال‌ها به‌تدریج شکل گرفته است و تکامل یافته است. ازآنجاکه اطلاعات دقیقی از زمان پیدایش آن وجود ندارد، نمی‌توان تاریخی قطعی برای آغاز این هنر ذکر کرد. به‌دلیل شباهت ساختاری با حصیربافی، می‌توان چیق‌بافی را شاخه‌ای از این هنر دانست که با گذشت زمان، استقلال یافته و هویتی جدا پیدا کرده است.

براساس نظر برخی پژوهشگران، پس‌از بافت حصیر، تولید چیق به‌عنوان زیرانداز رواج داشته است و ازاین‌رو قدمت آن را به حدود ۳٬۰۰۰ سال پیش نسبت می‌دهند. در گذر زمان، کاربرد چیق از زیرانداز به دیواره چادرهای عشایر توسعه یافت و به‌تدریج، جایگاه تازه‌ای در زندگی سنتی و سپس در دکوراسیون شهری به دست آورد.

چیق بافی سوغات کدام شهر است؟

چیق‌بافی از صنایع‌دستی کهن استان کرمانشاه است و بیشتر به‌عنوان سوغات این استان شناخته می‌شود. این هنر به‌ویژه میان عشایر کرمانشاه رواج دارد و زنان عشایری به آن اشتغال دارند.

چیق‌بافی از هنرهای سنتی و کاربردی عشایر است و درصد زیادی از جمعیت استان ایلام را عشایر تشکیل می‌دهند؛ ازاین‌رو، این هنر در ایلام رواج دارد و به‌عنوان سوغات استان ایلام هم شناخته می‌شود.

روش های نگهداری از صنایع دستی چیق بافی شده

اگر از محصولات چیق‌بافی‌شده به‌عنوان وسایل تزیینی در دکوراسیون خانه یا برای کاربردهای سنتی استفاده می‌کنید، نگهداری صحیح آن‌ها برای حفظ دوام، رنگ و زیبایی‌شان بسیار مهم است. با رعایت چند نکته ساده می‌توانید از پوسیدگی، تغییر رنگ و آسیب‌دیدگی چیق جلوگیری کنید و سال‌ها از زیبایی طبیعی آن بهره‌مند شوید. در ادامه، مهم‌ترین روش‌های نگهداری چیق را مرور می‌کنیم:

• گردگیری منظم: بهتر است وسایل چیق‌بافی‌شده را به‌صورت هفتگی با دستمال خشک، برس نرم یا جاروبرقی با مکش ضعیف گردگیری کنید.
• افزایش دوام با مراقبت روزانه: تمیزکاری منظم و نگهداری اصولی، باعث افزایش طول عمر و زیبایی چیق خواهد شد.
• پرهیز از شست‌وشوی مستقیم: شستن چیق با آب ممنوع است؛ چون باعث پوسیدگی نی‌ها و تغییر رنگ نخ‌ها می‌شود.
• تمیزکاری عمقی: از دستمال نم‌دار همراه با شوینده‌های ملایم و غیراسیدی برای پاک‌کردن سطح چیق استفاده کنید.
• اجتناب از رطوبت: چیق را در محیط‌های مرطوب یا نمور نگهداری نکنید؛ رطوبت منجر به کپک‌زدگی و پوسیدگی نی‌ها می‌شود.
• جذب رطوبت: اگر چیق را در انبار نگه می‌دارید، باید از رطوبت‌گیر یا کیسه برنج برای جذب رطوبت استفاده کنید.
• محافظت در برابر نور مستقیم خورشید: نور مستقیم باعث شکنندگی و تغییر رنگ نی‌ها می‌شود؛ وسایل چیق‌بافی‌شده تزیینی را دور از نور مستقیم یا پشت پرده نگه دارید.
• دفع حشرات موذی: از کیسه‌های پارچه‌ای حاوی اسطوخودوس، میخک یا نعناع میان چیق‌ها استفاده کنید؛ بوی تند این گیاهان باعث دفع حشرات می‌شود.
• پاک‌کردن لکه‌ها با جوش شیرین: برای از بین بردن لکه‌ها،‌ کمی جوش‌شیرین را روی لکه‌ها بپاشید و با پارچه مرطوب پاک کنید، سپس خشک نمایید.
• تمیزکردن با آب‌نمک یا سرکه سفید: از محلول آب‌نمک یا سرکه سفید با برس نرم استفاده کنید و بعداز تمیزکاری، کاملا خشک کنید.
• نگهداری در محل مناسب: چیق را در فضای خشک و خنک، دور از دماهای خیلی بالا یا خیلی پایین، قرار دهید.