حرم امام رضا (ع)؛ نگین درخشان فرهنگ و هنر اسلامی

شهر مشهد پایتخت مذهبی ایران است و حرم مطهر رضوی، آرامگاه امام رضا (ع)، در آن قرار دارد. همه ساله میلیون‌ها نفر با هدف بازدید و زیارت این بارگاه معنوی به مشهدالرضا سفر می‌کنند.

از میان دوازده امام شیعیان تنها مدفن علی ابن موسی الرضا (ع) در ایران و شهر مشهد قرار دارد. بارگاه ملکوتی زیبا و آرامش‌بخش امام رضا (ع)، قلب مذهبی ایران، میعادگاه عاشقان اهل بیت و مرکز معنویت شیعه است؛ همه‌روزه نیز افراد بسیاری از گوشه‌گوشه ایران و جهان راهی آن می‌شوند.

حرم امام رضا (ع) معروف‌ترین و پربازدیدترین مقصد مذهبی ایران محسوب می‌شود. آستان قدس رضوی از جاهای دیدنی مشهد است و برای گردشگران جذابیت زیادی دارد. حرم امام رضا (ع) مجتمعی تقریبا مدور، عظیم و باشکوه است و شامل بخش‌های اصلی و فرعی زیادی می‌شود. در این مقاله با بوکینگ همراه باشید تا با تاریخچه حرم رضوی، نقشه، جزئیات بخش‌های مختلف و شرایط بازدید از آن آشنا شوید.

برای رزرو هتل‌های مشهد همین الان اقدام کنید.

درباره حرم امام رضا (ع) بیشتر بدانید:

• حرم امام رضا (ع) کجاست؟
• ورودی های حرم امام رضا (ع)
• تاریخچه حرم امام رضا (ع)
• محل دقیق دفن امام رضا (ع) در حرم
• نقشه حرم امام رضا (ع)
• بخش های مختلف حرم امام رضا (ع)
• امکانات حرم امام رضا (ع)
• حقایقی جالب در مورد حرم امام رضا (ع)
• اطلاعات بازدید از حرم امام رضا (ع)
• دیدنی های اطراف حرم امام رضا (ع)

حرم امام رضا (ع) کجاست؟

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهرستان مشهد، بخش مرکزی، مرکز شهر مشهد، منطقه ثامن، خیابان امام رضا (ع) (مشاهده روی نقشه)
• شماره تماس حرم امام رضا (ع): ۱۳۸ (تلفن کلی آستان قدس رضوی)، ۰۵۱۴۸۸۸۸ (۱۲۰ خط شبانه‌روزی، ارتباط با حرم امام رضا (ع) و روضه منوره حرم)، ۰۵۱۳۲۰۰۳۵۶۸ و ۰۵۱۳۲۰۰۳۵۷۹ (اداره روابط عمومی آستان قدس رضوی)، ۰۵۱۳۲۲۲۵۵۵۰ (راهنمای زائر)
• وبسایت: Razavi.Ir و Haram.Razavi.Ir
• اپلیکیشن: نسیم رضوان

خراسان رضوی از استان‌های مرزی ایران است و در محدوده شرق و شمال شرقی کشور قرار دارد. کلان‌شهر مشهد نیز مرکز این استان و پایتخت معنوی ایران به شمار می‌رود. حرم مطهر رضوی در منطقه ثامن شهر مشهد واقع شده است و یکی از پربازدیدترین جاهای دیدنی مشهد و اماکن مذهبی شیعیان محسوب می‌شود. بازدید از آرامگاه زیبا، باشکوه، باصفا و معنوی امام رضا (ع) تجربه‌ای خاطره‌انگیز و دوست‌داشتنی برای هر زائر است.

ورودی های حرم امام رضا (ع)

درب‌های ورودی حرم امام رضا (ع) شامل پنج ورودی اصلی و چهار ورودی فرعی می‌شوند. این ورودی‌ها، خیابان‌ها و کوچه‌های اطراف را به آستان قدس متصل می‌کنند. خیابان‌های امام رضا (ع)، شهید اندرزگو، آیت‌الله شیرازی، طبرسی و شهید نواب صفوی خیابان‌های اصلی منتهی به آستان قدس رضوی هستند.

• باب‌الرضا (ع): ورودی باب‌الرضا (ع) در خیابان امام رضا قرار دارد. این خیابان در جنوب غربی حرم امام رضا (ع) قرار دارد و به میدان بیت المقدس (فلکه آب) منتهی می‌شود. بازار رضا، یکی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین بازارهای اطراف حرم، نیز در انتهای خیابان امام رضا و در محدوده شرقی فلکه آب واقع شده است.
• باب‌الجواد (ع): ورودی باب‌الجواد (ع) در خیابان شهید اندرزگو (خسروی نو) قرار دارد؛ این خیابان به‌طور موازی از جنوب غربی حرم می‌گذرد و به میدان بیت المقدس (فلکه آب) منتهی می‌شود. باب‌الرضا (ع) و باب‌الجواد (ع) حدود ۳۰۰ متر با هم فاصله دارند و هردو به ضلع جنوبی صحن پیامبر اعظم (جامع رضوی سابق) گشوده می‌شوند.
• باب‌الهادی (ع): باب‌الهادی (ع) ورودی غربی صحن پیامبر اعظم است و در خیابان شهید اندرزگو، انتهای خیابان بازار سرشور، قرار دارد.
• ورودی صحن غدیر: ورودی صحن غدیر (عرصه پیوندگاهی) در انتهای باغ‌راه آیت‌الله طبسی و مجتمع تجاری-خدماتی غدیر قرار دارد.
• باب شیخ طوسی: خیابان آیت‌الله شیرازی از شمال غربی به حرم امام رضا، زیرگذر حرم و پارکینگ شماره یک حرم منتهی می‌شود؛ باب شیخ طوسی یا بست شیخ طوسی (بست علیا و بست بالاخیابان) از ورودی‌های اصلی حرم رضوی است که در این خیابان واقع شده است و به صحن‌های جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی راه دارد. بست‌ها، خیابان‌های منتهی به حرم را به صحن‌ها وصل می‌کنند و ورودی‌های زائران حرم امام رضا (ع) هستند.

• بست شیخ طبرسی: بست شیخ طبرسی در خیابان طبرسی قرار دارد و به صحن انقلاب گشوده می‌شود. خیابان شیخ طبرسی (بلوار طبرسی) از بخش شمال شرقی به بارگاه امام رضا (ع)، زیرگذر حرم مطهر و پارکینگ چهار حرم منتهی می‌شود.
• باب‌الرضوان: باب‌الرضوان (ورودی رضوان) از ورودی‌های جدید آستان قدس است. باب‌الرضوان در غرب بست شیخ طبرسی (خیابان شارستان رضوی و سپس داخل کوچه آستانه پرست) قرار دارد و به باغ رضوان وصل می‌شود.
• باب‌الحسن (ع): باب‌الحسن (ع) در شرق خیایان شیخ طبرسی (میدان امر به ‌معروف و سپس باغ‌راه حضرت زهرا (س)) قرار دارد و به صحن امام حسن مجتبی (ع) راه پیدا می‌کند.
• بست شهید نواب صفوی: خیابان شهید نواب صفوی از جانب جنوب شرقی به آستان قدس، زیرگذر حرم و پارکینگ شماره سه حرم امام رضا (ع) منتهی می‌شود. ورودی یا بست شهید نواب صفوی (بست سفلی، بست پایین‌خیابان یا بست شهید شیخ حر عاملی) در این خیابان قرار دارد و نخستین بست ساخته شده در اماکن متبرکه حضرت رضا (ع) است. بست شهید نواب صفوی ورودی شرقی صحن انقلاب و ورودی شمالی صحن آزادی محسوب می‌شود. یکی از ورودی‌های رواق دارالحجه (از رواق‌های زیرسطحی حرم مطهر) نیز در این بست قرار دارد.

• ورودی صحن کوثر: ورودی صحن کوثر از شرق به بلوک حاشیه دوربرگردان شرقی حرم می‌رسد و در انتهای مجتمع تجاری-خدماتی کوثر قرار دارد.
• باب‌الکاظم (ع): باب‌الکاظم (ع) از ورودی‌های جدید آستان قدس رضوی است که در حدفاصل بست شهید نواب صفوی و باب‌الرضا (ع) قرار دارد. باب‌الکاظم (ع) ورودی شرقی صحن پیامبر اعظم (ص) محسوب می‌شود.

مسیر دسترسی به حرم امام رضا (ع)

اگر به نقشه مشهد توجه کنید، خواهید دید که این شهر به‌صورت دایره‌وار با مرکزیت حرم امام رضا (ع) گسترش یافته است. زائران با توجه به محل اقامت خود، بهترین مسیر و وسیله نقلیه را برای دسترسی به حرم پیدا می‌کنند.

• مترو: ایستگاه بسیج، در خط یک مترو مشهد (خیابان امام رضا)، حدود ۱٬۵ کیلومتر با باب‌الرضا فاصله دارد. ایستگاه‌‌های میدان شهدا (در خیابان شیرازی) و شهید مفتح (در بلوار طبرسی)، از خط دو مترو مشهد، نیز در کمترین فاصله (حدود ۱٬۵ کیلومتر) از ورودی‌های حرم واقع شده‌اند. از هر سه ایستگاه، حدود ۱۰ دقیقه با تاکسی یا اتوبوس (۲۵ تا ۳۰ دقیقه پیاده‌روی) تا حرم فاصله است.
• اتوبوس: پایانه اتوبوس‌رانی آزادی مشهد در مجاورت پارک ملت واقع شده است و خطوط ۱٫۳۸، ۲۵ و ۶۲ آن در نزدیکی حرم ایستگاه دارند. خط ۵۰ پایانه اتوبوس‌رانی شهدا و خط ۱۲ پایانه اتوبوس‌رانی وکیل آباد مشهد نیز به حرم منتهی می‌شوند. با پیاده‌شدن در ایستگاه‌های حرم، با کمتر از پنج دقیقه پیاده‌روی به حرم می‌رسید.

• بی‌آر‌تی: اتوبوس تندرو گزینه‌ای عالی و به‌صرفه برای رفت‌وآمد به حرم است. خطوط ۱٫۸۰۰، ۸۰۰، ۸۳۰ و ۸۳۱ بی‌آر‌تی مشهد اطراف حرم ایستگاه دارند و با کمتر از پنج دقیقه پیاده‌روی از این ایستگاه‌ها به ورودی‌های حرم می‌رسید.
• تاکسی: ناوگان تاکسیرانی مشهد در محدوده غرب حرم تا میدان شهدا (در خیابان شیرازی) و چهارراه خسروی (در خیابان اندرزگو) تردد می‌کنند. میدان شهدای گوهرشاد (پنج‌راه) در خیابان نواب صفوی (شرق حرم)، میدان ۱۵ خرداد (جنوب حرم) و چهارراه شهید گمنام (شمال حرم) محدوده فعالیت تاکسی‌ها در نواحی اطراف حرم امام رضا (ع) هستند.
• خودروی شخصی: حرم امام رضا (ع) در محدوده طرح ترافیک مشهد قرار دارد و اغلب زائران از وسایل نقلیه عمومی برای رفت‌وآمد به حرم استفاده می‌کنند؛ با‌این‌حال پارکینگ‌های شماره یک (خیابان شیرازی)، سه (از خیابان نواب صفوی) و چهار (از خیابان طبرسی) از طریق زیرگذر حرم مطهر در دسترس هستند. پارکینگ شماره دو در دسترس زائران قرار ندارد و مختص خدام و کارکنان حرم است. پارکینگ‌ها از طریق پله برقی و آسانسور به صحن‌ها راه دارند.

تاریخچه حرم امام رضا (ع)

بقعه و حرم امام رضا (ع) در دوره‌های مختلف تاریخی بارها مورد تهاجم قرار گرفته است؛ با وجود این عاشقان اهل بیت مجدد آن را بازسازی کردند. در دوره غزنویان مناره‌ای برای حرم امام رضا (ع) ساختند. مسجد بالاسر، که امروزه تنها محراب آن باقی مانده است، نیز در این دوره به حرم اضافه شد.

عاشقان اهل بیت در دوره سلجوقیان گنبدی کاشی‌کاری‌شده روی حرم بنا کردند و مناره‌ای در کنار آن ساختند. خوارزمشاهیان نیز به آستان قدس رضوی توجه ویژه‌ای داشتند و امروزه کتیبه‌هایی از این دوره در حرم موجود است. در دوره تیموری، به همت گوهرشاد خاتون (همسر سلطان شاهرخ تیموری)، مسجد گوهرشاد (نخستین مسجد جامع شهر) در صحن جنوبی آستان قدس ساخته شد؛ صحن عتیق نیز مربوط به این دوره است.

با تاسیس سلسله صفویه تشیع مذهب رسمی ایران شد. از آن زمان، حرم امام رضا (ع) به‌عنوان تنها آرامگاه از امامان شیعه در کشور بسیار مورد توجه بود و بودجه‌های دولتی، صدقات و موقوفات بسیاری برای آن در نظر گرفته می‌شد. در این دوره، مناره ساخته‌شده در عهد غزنویان را طلاکاری و خشت‌های کاشی گنبد حرم را با خشت‌های طلا جایگزین کردند. توسعه صحن عتیق و احداث ایوان‌های شمالی، شرقی و غربی، غرفه‌ها، سردرها، توحیدخانه و گنبد الله وردی‌خان از تغییرات حرم در دوره صفویه هستند.

طلاکاری ایوان صحن عتیق و مناره بالای آن، طلاکاری و تذهیب مناره ایوان شمالی و ساخت سقاخانه اسماعیل طلایی (صحن عتیق) در دوره افشاریه انجام شد. ساخت بنای صحن آزادی و دارالسعاده به دوره قاجاریه بازمی‌گردد. در این دوره، روس‌ها به حرم رضوی حمله و به بخش‌های مختلف آن، از‌جمله گنبد حرم (اصابت ۱۸ گلوله توپ)، خسارات زیادی وارد کردند.

در دوره پهلوی بنای حرم، ضریح و گنبد مرمت شدند. در این دوره، حرم از سوی بالاسر گسترش یافت و مسجد بالاسر بازسازی اساسی شد. اتصال ضلع شمالی حرم به رواق دارالشکر، احداث موزه، کتابخانه و ساختمان اداری حرم و گسترش خیابان‌های اطراف بارگاه از اقدامات پهلوی هستند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی رواق‌های پشت سر»، پیش رو و پایین پا حرم رضوی توسعه یافتند و تعریض شدند. ساخت مجدد بست‌ها و بست طبرسی، احداث دانشگاه علوم اسلامی رضوی، بنای صحن‌های جمهوری اسلامی، قدس و جامع رضوی (پیامبر اکرم) و ساخت رواق دارالولایه از آخرین تغییرات انجام‌شده در حرم امام رضا (ع) هستند.

تاریخچه ساخت ضریح امام رضا (ع)

تاریخچه ساخت ضریح امام رضا (ع) به دوره صفویه باز می‌گردد و تا پیش از آن صندوقی روی قبر مطهر قرار داشت. در سال ۹۱۵ هجری شاه اسماعیل صفوی قصد داشت ضریحی جواهرنشان برای بارگاه امام رضا (ع) بسازد، اما از نصب آن روی مزار اطلاعات دقیقی وجود ندارد؛ پس از آن، تا به امروز، پنج ضریح دیگر در حرم امام رضا (ع) آماده و نصب شده است.

ضریح اول: نخستین ضریح حرم امام رضا (ع) در دوره شاه طهماسب (سال ۹۵۷ هجری قمری) ساخته و بر صندوق مرقد نصب شد. این ضریح، پیکره‌ای چوبی و شبکه‌هایی آهنی داشت و در برخی قسمت‌ها با ورق نقره و طلا پوشانده شده بود.

ضریح دوم: در دوره نادرشاه (سال ۱۱۶۰ هجری قمری) شاهرخ میرزا (نوه نادرشاه) ضریح فولادی، مرصع و نگین نشان (یاقوت و زمرد) را وقف حرم امام رضا (ع) کرد. این ضریح امروزه در سرداب مقدس حرم قرار دارد.

ضریح سوم: در دوره قاجار (سال ۱۲۳۸ هجری قمری) ضریحی فولادی، مزین به طوق و گوی طلا و جواهر نشان، برای حرم امام رضا (ع) ساخته و نصب شد.

ضریح چهارم: ضریح سوم در اواسط دوره پهلوی (سال ۱۳۳۸ هجری شمسی یا ۱۳۸۷ هجری قمری) پوسیده و متزلزل شد؛ به همین دلیل در این زمان ضریحی از طلا و نقره (معروف به شیر و شکر) برای حرم ساخته و روی قبر مطهر حضرت رضا (ع) نصب شد.

ضریح پنجم: در سال ۱۳۷۲ هجری شمسی (دوره جمهوری اسلامی)، با فرسودگی ضریح چهارم، تولیت آستان قدس رضوی دستور ساخت ضریح پنجم حرم امام رضا (ع) را صادر کرد. این ضریح در اسفند‌ماه سال ۱۳۷۹ بر مزار نصب شد و تا به امروز میلیون‌ها زائر آن را زیارت کرده‌اند.

ضریح پنجم از آهن، فولاد، طلا، نقره و چوب گردو ساخت شده است. قلم‌زنی‌های نفیس و هنرمندانه و استفاده از نماد‌ها، سمبل‌ها و به‌کارگیری معماری اصیل ایرانی و اسلامی این ضریح را بسیار تماشایی کرده است.

چگونگی انتخاب طوس برای مدفن امام رضا (ع)

حضرت علی بن موسی بن جعفر (ع)، معروف به امام رضا (ع)، هشتمین امام شیعیان، در سن ۳۵ سالگی (سال ۱۸۳ هجری قمری) به امامت رسیدند. پنج سال آخر زندگی ایشان در دوران خلافت مامون (پسر هارون الرشید، پنجمین خلیفه عباسی) گذشت. اوضاع کشورهای اسلامی در عهد مامون بسیار آشفته بود و موجب شکل‌گیری نهضت علویان شد. مامون تصمیم گرفت برای جلب نظر علویان، با اجبار و سیاست، ولایتعهدی را به امام رضا (ع) واگذار کند و ایشان را در سال ۲۰۰ هجری قمری به مرو فراخواند.

به‌استناد منابع تاریخی و روایت جغرافی‌دانان مسلمان، در زمان هجرت امام هشتم به ایران، نیشابور، طوس، هرات و مرو چهار رکن اصلی خراسان بزرگ محسوب می‌شدند. مرو (مقصد هجرت و محل اقامت امام رضا (ع) در ایران) برای مدتی به‌عنوان پایتخت کشور و کرسی حکومت والیان خراسان برگزیده شد. سرانجام شهر مرو در اثر هجوم مغول تا حد زیادی نابود شد و امروزه به‌جز شهر کوچکی به ‌نام ماری، در فاصله حدود ۳۰ کیلومتری از مرو باستانی، چیزی از آن باقی نمانده است.

طوس منطقه‌ای وسیع متشکل از چندین شهر و صدها روستا بود. در فاصله حدود ۲ کیلومتری از مرکز طوس (نوقان) روستایی به نام سناباد وجود داشت. در باغ بزرگ سناباد (به وسعت ۲ کیلومتر در ۲ کیلومتر) عمارت‌هایی برای اقامت فرمانروایان خراسان آماده شده بود. هارون الرشید در سال ۱۹۳ هجری قمری در اثر بیماری در باغ سناباد از دنیا رفت و در همان‌جا دفن شد. به دستور مامون، بارگاهی فاقد گنبد (بقعه هارونیه) برای قبر وی ساختند.

سه سال پس از هجرت امام رضا (ع) به مرو، مامون به بغداد می‌رود و در این سفر امام را نیز با خود همراه می‌کند. در مسیر از شهر طوس می‌گذرند و مدتی کنار قبر هارون‌الرشید توقف می‌کنند؛ مامون نقشه قبلی برای قتل امام داشت. به دستور وی، علی ابن موسی الرضا (ع) را پس از ۲۰ سال امامت و در سن ۵۵ سالگی (۲۹ صفر سال ۲۰۳ هجری قمری) با انگور آلوده مسموم می‌کنند و به شهادت می‌رسانند. درنهایت، با تصمیم مامون، امام را در سردابی که مدفن هارون الرشید (در قسمت بالاسر) بود به خاک می‌سپارند.

محل دقیق دفن امام رضا (ع) در حرم

امروزه مدفن اصلی حضرت رضا (ع) در بخشی از حرم قرار دارد که با نام سرداب شناخته می‌شود. از ابتدا سرداب به‌شکل امروزی در عمق زمین نبود و به‌مرور، با ساختمان‌سازی‌ها و گسترش حرم، در عمق قرار گرفت. محل دقیق دفن امام رضا (ع) یا همان قبر مبارک تقریبا پنج متر پایین‌تر از ضریح امروزی است.

امکان بازدید عمومی از سرداب حرم امام رضا (ع) وجود ندارد. رواق زیرسطحی حضرت معصومه (س) یا دارالاجابه در جوار سرداب زیر ضریح واقع شده است و از این رواق، دربی چوبی، کوچک و قهوه‌ای‌رنگ به سرداب باز می‌شود. دیوار شرقی رواق حضرت معصومه (س) نزدیک‌ترین مکان به قبر مطهر امام رضا (ع) برای زیارت عموم است. در این دیوار، پنجره‌ای نقره‌ای قرار گرفته است و خانم‌ها و آقایان در صفوفی منظم آن را زیارت می‌کنند.

نام های دیگر حرم امام رضا (ع)

حرم حضرت علی بن موسی بن جعفر (ع)، معروف به امام رضا (ع)، عالم آل محمد، ضامن آهو، امام رئوف، غریب‌الغربا و ثامن‌الحجج، با نام‌های دیگری همچون مشهد‌الرضا (ع)، آستان قدس رضوی، آستان ملائکه پاسبان، ارض‌القدس، بقعه مبارکه، حرم مطهر رضوی، روضه رضویه، روضه مقدسه، روضه منوره و عتبه عالیه نیز شناخته می‌شود.

نقشه حرم امام رضا (ع)

حرم امام رضا (ع) در طول سالیان و دوره‌های مختلف تاریخی بازسازی شده و گسترش یافته است. در‌حال‌حاضر حرم مطهر رضوی یکی از بزرگ‌ترین اماکن مذهبی جهان شیعه محسوب می‌شود و مساحت کنونی آن به حدود یک میلیون متر مربع می‌رسد. با توجه به نقشه، در حرم امام رضا چندین صحن، رواق سطحی و زیر‌سطحی، مسجد، مرکز تجاری و رفاهی و مرکز فرهنگی و آموزشی وجود دارد.

سنگ های مزار امام رضا (ع)

تاکنون سه سنگ مرقد بر مزار مطهر امام رضا (ع) نصب شده است که هرکدام از آن‌ها ارزش تاریخی و معنوی بسیاری دارند.

سنگ اول مزار امام رضا (ع): قدیمی‌ترین سنگ مرقد امام رئوف متعلق به سده ششم هجری قمری است و ۴۰ سانتی‌متر طول، ۳۰ سانتی‌متر عرض و ۶ سانتی‌متر قطر دارد. در حاشیه این سنگ مرمری سه کتیبه و در سطح محرابی‌شکل آن یک کتیبه نقش بسته است. امروزه این سنگ ارزشمند در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

سنگ دوم مزار امام رضا (ع): دومین سنگ مزار امام هشتم از جنس مونسار (مرمر سفید آهکی) است و ابعاد ۶۰ سانتی‌متر در ۴۰ سانتی‌متر دارد. این سنگ اکنون بر مزار موجود در سرداب حرم نصب شده است.

سنگ سوم مزار امام رضا (ع): سومین سنگ مزار امام رضا (ع) از معدن توران یزد استخراج شده است و ۲ ‌متر و ۲۰ سانتی‌متر طول، یک ‌متر و ۱۰ سانتی‌متر عرض و یک متر قطر دارد. این سنگ مرمر به رنگ سبز چمنی است و هم‌‌زمان با تعویض و نصب ضریح پنجم، در سال ۱۳۷۹ هجری قمری، بر مرقد امام رئوف نصب شد.

بخش های مختلف حرم امام رضا (ع)

بارگاه ملکوتی حضرت رضا (ع) از قرن‌ها قبل در مسیر توسعه قرار گرفته است. همواره صحن‌ها و رواق‌های متعدد در جوار روضه منوره ساخته شده‌اند تا پاسخ‌گوی حضور میلیونی زوار باشند. این سازندگی و پویایی، در دوره انقلاب اسلامی به اوج خود رسیده است.

صحن های حرم امام رضا (ع)

صحن انقلاب اسلامی (صحن کهنه یا عتیق): صحن انقلاب قدیمی‌ترین و باشکوه‌ترین صحن حرم امام رضا (ع) است که در سال ۸۷۵ هجری قمری (دوران سلطان بایقرا، آخرین سلطان بزرگ از امرای تیموری) به‌شکل مستطیل (حدود ۶٬۷۴۰ متر مربع وسعت) در شمال روضه منوره ساخته شد. معماری‌های این صحن یادگاری از هنر دوران صفویه و تیموریان است. آرامگاه عالمان دینی و نمادها و بخش‌های مهمی از حرم در این صحن قرار دارند.

• پنجره فولاد: پنجره بزرگی از جنس فولاد و برنز، معروف به پنجره فولاد امام رضا (ع)، در بخش جنوبی صحن انقلاب اسلامی قرار دارد. از درون این پنجره، روضه منوره دیده می‌شود.
• سقاخانه نادری: سقاخانه اسماعیل طلایی (اسمال طلا) یا نادری بیش از ۳ قرن است که در میانه صحن انقلاب می‌درخشد و گنبدی طلایی روی آن خودنمایی می‌کند.
• گنبد مسی الله وردی‌خان: گنبد مسی الله وردی‌خان بالای رواق الله وردی‌خان و غرب ایوان طلای نادری واقع شده است و از نمادها و ارکان صحن انقلاب محسوب می‌شود.
• ایوان طلای نادری: اولین ایوان صحن انقلاب، ایوان جنوبی یا ایوان طلای نادری است که حدود ۲۱ متر ارتفاع دارد. نام سلطان حسین بایقرا بر کتیبه سردر ایوان طلای صحن عتیق نقش بسته است. طلاکاری این ایوان در دوره حکومت نادرشاه افشار صورت گرفت.
• ایوان عباسی: ایوان شمالی صحن انقلاب، ایوان عباسی نام دارد. مناره یا گلدسته عباسی در بالای ایوان شمالی (ایوان روبه‌روی ایوان طلا) قرار دارد و از نمادهای حرم مطهر است. ساخت این مناره طلاپوش به دوره نادرشاه افشار بازمی‌گردد. با توجه به این‌که مناره گنبد طلای حرم امام رضا (ع) بدون قرینه است، اگر از خیابان امام رضا (ع)، در جنوب حرم، به روضه منوره نگاه کنید این مناره را به‌صورت قرینه و سمت راست گنبد طلا می‌بینید.

• ایوان نقاره‌خانه: ایوان شرقی صحن انقلاب ایوان نقاره‌خانه نام دارد و سازه نقاره‌خانه روی آن واقع شده است. این ایوان، با حدود ۲۶ متر ارتفاع، از آثار دوره شاه عباس اول صفوی محسوب می‌شود. نقاره‌خانه در گذشته حکم رسانه صوتی حرم رضوی را داشت و از اتفاقات پیرامون خبر می‌داد؛ ولی امروزه آیین نقاره‌نوازی فقط در جشن‌های و ملی و مذهبی و ماه رمضان (دو ساعت مانده به سحر به مدت نیم‌‌ساعت، نقاره سحر و یک ربع قبل از غروب آفتاب نقاره افطار) انجام می‌شود. آیین نقاره‌نوازی از بالای این ایوان و در بالکن ساختمان معروف نقاره‌خانه اجرا می‌شود.
• ایوان ساعت: ایوان غربی صحن انقلاب ایوان ساعت نام دارد. ساعت بزرگ صحن انقلاب (ساعت معاون) از هامبورگ آلمان (به نقلی از سوئیس) خریداری و در اسفند‌ماه سال ۱۳۳۳ هجری شمسی به آستان قدس تقدیم شده است.

صحن آزادی (صحن نو): به استناد تاریخ، سنگ‌بنای صحن آزادی حرم امام رضا (ع) در سال ۱۲۳۳ هجری قمری (دوره فتحعلی شاه قاجار) گذاشته شده است. این صحن با ۴٫۳۳۵ متر مربع مساحت در شرق حرم رضوی و پایین پای مبارک قرار دارد. معماری و شیوه بنای صحن آزادی شبیه صحن انقلاب است.

رواق‌‌های دارالضیافه، دارالسعاده و دارالسرور در غرب، بست شیخ حر عاملی در شمال، رواق امام خمینی (ره) در جنوب و دفتر مدیریت عالی حرم مطهر و خیابان و بست نواب صفوی در شرق صحن آزادی واقع شده‌اند. صحن آزادی چهار ایوان و ۵۶ حجره و غرفه فوقانی و تحتانی دارد.

• ایوان غربی (ایوان طلای ناصری): ایوان غربی صحن آزادی، ایوان طلا یا ایوان ناصری نامیده می‌شود. این ایوان۲۰ متر ارتفاع دارد و مسیر تشرف بانوان به درون حرم است. در زمان ناصرالدین‌شاه این ایوان مرمت و خشت‌های طلای آن نصب شد. در ایوان ناصری، چهار غرفه و کتیبه‌های مزین به آیات قرآنی و اشعار فارسی به چشم می‌خورد.
• ایوان شمالی: این ایوان به نام‌های ایوان تلگراف‌خانه، ایوان شیخ صدوق یا باب‌الحکمه نیز شناخته می‌شود. ورودی بست شیخ حر عاملی در این ایوان قرار دارد.
• ایوان جنوبی (ایوان ساعت): این ایوان با ۲۰ متر ارتفاع و کاشی‌کاری‌های زیبا و چشم‌نواز (متعلق به دوره محمدشاه قاجار) از بناهای مجلل و قدیمی آستان قدس رضوی محسوب می‌شود. ساعت بزرگ نصب‌شده بر فراز ایوان جنوبی صحن آزادی، در عهد ناصرالدین‌شاه قاجار از منچستر انگلستان خریداری شده است.
• ایوان شرقی: ایوان شرقی صحن آزادی باب‌السلام یا ایوان نواب نیز نامیده می‌شود. بهشت ثامن یک در طبقه زیرین صحن آزادی واقع شده است و پله‌های واقع در باب‌السلام به آن ختم می‌شوند.

صحن جامع رضوی: در سال ۱۳۹۹ و هم‌‌زمان با مبعث حضرت محمد (ص) آیین تغییر نام صحن جامع رضوی به صحن پیامبر اعظم (ص) انجام شد. صحن پیامبر اعظم (ص)، یا جامع رضوی سابق، وسیع‌ترین صحن (۱۱٬۷۵۸ متر مربع زیربنا) حرم امام رضا (ع) است و در جنوب اماکن متبرکه و ضلع جنوبی ضریح مطهر قرار دارد.

صحن پیامبر اعظم (ص) ۵۵ غرفه و ۶ مناره رفیع دارد. این صحن، سه ایوان (به نام‌های باب‌الهادی (ع)، باب‌الکاظم (ع) و ایوان ولی عصر (عج)) و چهار ورودی (دو ورودی جنوبی باب‌الرضا (ع) و باب‌الجواد (ع) و دو ورودی شرقی و غربی باب‌الکاظم (ع) و باب‌الهادی (ع)) دارد. ورودی پارکینگ زیر‌سطحی یک، رواق امام خمینی، صحن قدس، صحن غدیر و صحن کوثر نیز در صحن پیامبر اعظم (ص) واقع شده‌اند.

• ایوان ولی عصر (عج): ایوان ولی عصر (عج) یا ایوان قبله صحن پیامبر اعظم (ص) یکی از نمادهای حرم مطهر و بزرگ‌ترین و مرتفع‌ترین (۳۱ متر) ایوان آستان قدس است. این ایوان در حدفاصل باب‌الرضا (ع) و باب‌الجواد (ع) قرار دارد و در دهه ۱۳۸۰ هجری شمسی تکمیل شده است.
• محل نمای ضلع قبله: نمای ضلع قبله یکی از پرترددترین مسیرهای زائران حرم امام رضا (ع) به شمار می‌رود. این محل، نمای بیرونی ایوان قبله (مسیر پیاده‌روی باب‌الرضا تا باب‌الجواد از بیرون حرم) محسوب می‌شود و هنوز به‌طور کامل اجرا نشده است. ایوان مرکزی، دو گلدسته مرتفع و بناهای زیر گلدسته، بخش‌های مختلف این سازه هستند و همگی تزییناتی فاخر و هنرمندانه دارند.

صحن جمهوری اسلامی: صحن جمهوری اسلامی نخستین صحن ساخته شده پس از انقلاب اسلامی است که با ۱۴٬۰۰۰ متر مربع فضای سرپوشیده و ۷٬۳۰۰ متر مربع فضای باز در سال ۱۳۶۸ افتتاح شد. این صحن از شمال به بست شیخ طوسی، از جنوب به صحن پیامبر اعظم (ص)، از غرب به بست شیرازی، از جنوب غرب به صحن غدیر و از شرق به مدرسه دو‌در (دارالقرآن کریم) و رواق‌های دارالولایه، دارالهدایه و دارالرحمه راه دارد.

• پنجره فولاد: پنجره فولاد صحن جمهوری اسلامی در سال ۱۳۶۶ ساخته و نصب شد.
• ایوان طلا: ایوان طلای صحن جمهوری اسلامی در ضلع شرقی صحن قرار دارد و یکی از ایوان‌های طلای سه‌گانه حرم است.
• گلدسته طلا: دو گلدسته طلایی‌رنگ در پشت دو ایوان شمالی و جنوبی صحن جمهوری اسلامی ساخته شده است. این گلدسته‌ها ۳۲ متر ارتفاع دارند.
• بهشت ثامن سه: آرامستان بزرگ بهشت ثامن سه در طبقه زیرین صحن جمهوری اسلامی قرار دارد.
• سقاخانه صحن جمهوری اسلامی: در میانه صحن جمهوری اسلامی، سقاخانه‌‌‌ای زیبا با گنبدی فیروزه‌ای قرار دارد که قدمت آن به زمان ساخت صحن برمی‌گردد.
• مدرسه پریزاد: یکی از ورودی‌های مدرسه پریزاد در ضلع شرقی صحن جمهوری اسلامی قرار دارد.

صحن قدس: صحن قدس در جنوب بقعه مطهر و در جهت قبله صحن گوهرشاد قرار دارد. این صحن در سال ۱۳۷۰ افتتاح شد و از جنوب با صحن جامع رضوی، از شمال با مسجد گوهرشاد، از غرب با بست شیخ بهایی و از شرق با رواق امام خمینی (ره) همجوار است. صحن قدس ۷٬۰۰۰ متر مربع مساحت دارد. چهار ایوان (شمالی، جنوبی، شرقی و غربی)، یک گنبد فیروزه‌ای دوپوسته (بر بالای ایوان شمالی) و سقاخانه، اجزای این صحن هستند.

• سقاخانه صحن قدس: سقاخانه صحن قدس یکی از نمادهای حرم رضوی است که معماری و طراحی آن خاطره فلسطین و بیت المقدس را در اذهان زنده می‌کند.

صحن بعثت: صحن بعثت در گذشته با نام صحن امام خمینی (ره) شناخته می‌شد و پس از اعمال تغییرات به دو بخش صحن بعثت و رواق امام خمینی (ره) تقسیم‌ شد. این صحن دو ایوان غربی و شمالی دارد و از شمال به صحن آزادی می‌رسد.

صحن غدیر: صحن غدیر ۱۴٫۵۰۰ متر مربع وسعت دارد و در سال ۱۳۸۵ افتتاح شده است. صحن غدیر در شمال غربی صحن پیامبر قرار دارد و با صحن کوثر، در شمال شرقی صحن پیامبر اعظم، قرینه است. ورودی صحن غدیر (عرصه پیوندگاهی)، مهمان‌سرای حضرت رضا (ع)، چایخانه صحن غدیر (گوشه جنوب غربی صحن) و مجتمع تجاری-خدماتی غدیر از بخش‌های مهم صحن غدیر هستند.

صحن امام حسن مجتبی (ع): صحن امام حسن مجتبی (ع)، هدایت سابق، با حدود ۱۴٬۹۰۰ متر مربع وسعت از صحن‌های جدید حرم امام رضا (ع) است که در شمال شرقی حرم واقع شده است و از طریق ورودی باب‌الحسن (ع) به میدان امر به معروف و باغ‌راه حضرت زهرا (س) در بیرون حرم متصل می‌شود. این صحن دو طبقه دارد؛ طبقه زیرین کاربری پارکینگ و طبقه همکف کاربری عبادی دارد. دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چایخانه حضرت رضا (ع)، دارالشفا و بنیاد پژوهش‌های آستان قدس از بخش‌های مهم صحن امام حسن (ع) هستند.

صحن کوثر: صحن کوثر با وسعت ۱۵٬۵۸۰ متر مربع، در جنوب شرقی حرم رضوی قرار دارد و از شمال به بست نواب صفوی می‌رسد. طبقه زیرین صحن کوثر به پارکینگ و تاسیسات اختصاص دارد؛ تنها ایوان این صحن نیز در ضلع جنوبی آن واقع شده است. در حریم غربی صحن کوثر، درب ورودی موزه مرکزی، موزه تخصصی فرش و موزه قرآن و نقایس آستان قدس قرار دارند. چایخانه دائمی حضرت رضا (ع) نیز در گوشه جنوب غربی صحن کوثر مستقر است.

صحن مسجد گوهرشاد: صحن مسجد گوهرشاد، با ۲٬۸۵۰ متر مربع وسعت در جنوب روضه منوره قرار دارد و قدیمی‌ترین صحن حرم محسوب می‌شود. چهار ایوان، یک گنبد فیروزه‌ای و دو گلدسته زیبا، ارکان چشمگیر این صحن هستند. شاخص آفتابی مسجد جامع گوهرشاد یکی از نمادهای حرم رضوی است که روی ستونی به ارتفاع حدود دو متر و قطر نیم متر در قسمت شمالی نصب شده است.

مسجدهای حرم امام رضا (ع)

مسجد گوهرشاد: مسجد گوهرشاد کهن‌ترین (متعلق به عهد تیموری) و وسیع‌ترین (۲٬۸۵۰ متر مربع وسعت) مسجد حرم امام رضا (ع) است. این مسجد یک صحن، چهار ایوان، یک گنبد فیروزه‌ای، دو گلدسته زیبا و هفت شبستان دارد. مسجد گوهرشاد در طول تاریخ بارها مرمت و احیا شده است. ایوان مقصوره بزرگ‌ترین ایوان مسجد معروف گوهرشاد و یکی از نمادهای حرم مطهر محسوب می‌شود که در ضلع جنوبی صحن (قبله) قرار دارد و محراب زیبایی در میانه آن خودنمایی می‌کند.

مسجد پیرزن: حکایت مسجد پیرزن، «بیوه زن» یا «بدون سقف» به سده هشتم هجری قمری باز می‌گردد. در این زمان گوهرشاد خاتون تصمیم می‌گیرد مسجدی دیوار‌به‌دیوار حرم مطهر احداث کند.

تنها یادگاران مسجد پیرزن شامل عکسی سیاه و سفید از سازه‌ای با میله‌های آهنی در وسط صحن گوهرشاد و نقشه‌ای قدیمی از مختصات بنا (مربوط به سال ۱۳۴۲ هجری قمری) می‌شوند؛ امروزه حکایت این مسجد بخشی از تاریخ شفاهی حرم رضوی محسوب می‌شود. مسجد پیرزن بنایی محقر و خشتی در دل مسجد جامع گوهرشاد بود که در سال ۱۳۲۶ هجری شمسی تخریب و به حوض آب و وضوخانه تبدیل شد.

مسجد بالاسرحضرت: مسجد تاریخی بالاسر اولین بنای ساخته شده پس از روضه منوره حضرت رضا (ع) است و در حدفاصل غرب روضه منوره و رواق دارالسیاده قرار دارد. محراب زیبای ضلع جنوبی مسجد، کاشی‌کاری‌های چشمگیری دارد که تاریخ آن‌ها به سال ۱۳۶۲ هجری قمری باز می‌گردد. مسجد بالاسر یکی از نمادهای حرم مطهر رضوی است.

مسجد هفتاد و دو تن: مسجد هفتاد دو تن (مسجد شاه) در جنوب غربی حرم و مقابل درگاه غربی صحن پیامبر اعظم (ص) واقع شده است؛ این مسجد یکی از نمادهای آستان قدس رضوی است و قدمت آن به سده ۱۳ هجری قمری باز می‌گردد.

مسجد هفتاد و دو تن متشکل از یک ایوان ورودی، دو ایوانچه در طرفین، دو مناره در دو جبهه ورودی، گنبدخانه، دهلیزهای اطراف گنبدخانه، اتاق‌های جنوبی، شرقی و غربی و دو سرداب است و از نظر معماری انسان را به یاد بناهای آرامگاهی می‌اندازد. گنبد این مسجد پیازی، دو پوشه و کاشی‌کاری‌شده (فیروزه‌ای) است.

مسجد صدیقی‌ها (محفل اشک): مسجد صدیقی‌ها در نزدیکی ورودی باب‌الهادی حرم رضوی قرار دارد و هر روز میزبان زائرانی است که می‌خواهند دقایقی روضه بشنوند و اشک بریزند.

اگر با دوست دارید تا با تور مشهد راهی سفر شوید ما بهترین‌ها را تقدیمتان می‌کنیم.

گنبد و گلدسته های حرم امام رضا (ع)

گنبد طلای امام رضا

گنبد طلای امام رضا از نمادهای اصلی آستان قدس است. طلاکاری گنبد، هم از نظر استفاده از پوشش فلزی روی گنبد، هم از نظر به‌کارگیری جنس و رنگ طلایی، نوآوری و ابداعی خلاقانه محسوب می‌شود و احتمالا برای اولین‌بار در دنیای اسلام انجام شده است. گنبد مستقر بر فراز روضه منوره به‌وسیله خشت‌های مسی روکش‌شده با ورقه‌های نازک طلا پوشانده شده است.

گنبد طلای امام رضا بنایی چهارطاقی محسوب می‌شود و ضریح مطهر را در خود جای داده است. گنبد طلا اول‌‌بار توسط شاه طهماسب اول و دوم‌بار توسط دومین پادشاه صفوی طلاکاری شد. ارتفاع گنبد (از کف گنبدخانه تا نوک گنبد) ۳۱ متر است.

در نماکاری پایه گنبد طلای امام رضا (ع) از کاشی هفت‌رنگ استفاده شده است. خشت‌های مسی کلاف‌شده در یکدیگر به بدنه گنبد محکم شده‌اند. دورتادور گنبد هم چهار قاب کتیبه به چشم می‌خورد و زیر هر کتیبه دریچه‌ای به‌شکل پنجره فولاد قرار دارد. همچنین در بالای ساقه گنبد یک قاب کتیبه طوماری (سراسری) خودنمایی می‌کند. بر نوک گنبد رضوی نیز میله و طوقی از طلا وجود دارد و متناسب با مناسبت‌‌ها، پرچمی زیبا بر بالای آن افراشته می‌شود.

گلدسته های حرم امام رضا

در مجموع ۱۲ گلدسته یا مناره باشکوه در حرم رضوی ساخته شده است. دو گلدسته طلای صحن انقلاب (یکی پشت ایوان طلای نادری و نزدیک گنبد طلا و دیگری پشت ایوان عباسی) با ارتفاع حدود ۴۰ متر، دو گلدسته مسجد گوهرشاد با ارتفاع ۴۱ متر، دو گلدسته طلا پشت ایوان‌های شمالی و جنوبی صحن جمهوری اسلامی با حدود ۳۲ متر ارتفاع، چهار مناره با ارتفاع ۵۷ متر در اضلاع شرقی و غربی صحن پیامبر اعظم (ص) و دو مناره با ارتفاع ۷۰ متر (بلندترین مناره‌های آستان قدس رضوی) در ضلع قبله صحن پیامبر اعظم (ص) وجود دارد.

رواق های حرم امام رضا (ع)

در مجموع ۲۷ رواق سطحی و زیر‌سطحی در بخش‌های مختلف حرم امام رضا (ع) ساخته و آماده شده است که هرکدام ویژگی‌ها، تزیینات و معماری ویژه‌ای دارند. دسترسی به رواق‌های غیرهمسطح از طریق پله‌برقی‌های رفت‌و‌برگشتی، پلکان و آسانسور امکان‌پذیر است.

• رواق دارالشریف: رواق دارالشریف با ۱۴۰ متر مربع وسعت در شمال غربی روضه منوره واقع شده است.
• رواق گنبد حاتم خانی: این رواق با ۱۱۵ متر مربع وسعت در شرق روضه منوره و پایین پای حضرت رضا (ع) قرار دارد.
• رواق دارالهدایه: رواق دارالهدایه با ۵۳۶ متر مربع زیربنا در جنوب غربی روضه منوره قرار دارد و از وسیع‌ترین رواق‌های حرم است.
• رواق دارالرحمه: رواق دارالرحمه با ۵۳۶ متر مربع زیربنا در جنوب غربی روضه منوره قرار دارد. این رواق در اختیار مدیریت امور زائران غیرایرانی آستان قدس است و در آن، با ارائه محصولات فرهنگی، از مسلمانان و جهانگردان غیرایرانی استقبال می‌شود.
• رواق دارالحکمه: رواق دارالحکمه دو طبقه و ۴۶۸ متر مربع وسعت دارد. رواق دارالحکمه در ضلع جنوب شرقی صحن انقلاب و ضلع شمال غربی صحن آزادی واقع شده است.
• رواق دارالکرامه: رواق دارالکرامه، با ۴٬۴۸۸ متر مربع مساحت و سه و نیم طبقه، در ضلع شمال شرقی صحن انقلاب اسلامی واقع شده است. زیرزمین، نیم طبقه اول و طبقه دوم به‌عنوان آسایشگاه خدام و طبقه همکف به‌عنوان رواق عمومی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• رواق شیخ طوسی: رواق زیرسطحی شیخ طوسی، با ۵۲۰ متر مربع مساحت، در حدفاصل صحن انقلاب و سردر شیرازی (طبقه زیرین بست شیخ طوسی) قرار دارد. در این رواق، فضایی برای برگزاری عقد زوج‌های جوان فراهم شده است.
• رواق شیخ حر عاملی: رواق زیر‌سطحی شیخ حر عاملی، با ۳٬۴۵۰ متر مربع مساحت، از شمال به مهمان‌سرای حضرت و از جنوب به صحن آزادی متصل است. پله‌های دسترسی به این رواق در بست شیخ حر عاملی قرار دارند.
• رواق دارالاخلاص: رواق دارالاخلاص، با ۴۴ متر مربع مساحت، کوچک‌ترین رواق حرم مطهر است و در غرب حرم (بالاسر حضرت) قرار دارد.
• رواق دارالفیض: رواق دارالفیض، با حدود ۱۱۲ متر مربع مساحت، همجوار ضلع شمالی گنبدخانه حرم (پشت‌سر حضرت) قرار دارد.
• رواق الله وردی‌خان: رواق الله وردی‌خان از شمال به صحن کهنه راه دارد و گنبد مسی الله وردی‌خان بر فراز آن خودنمایی می‌کند. این رواق یکی از باشکوه‌ترین و زیباترین بناهای آستان قدس رضوی است. رواق الله وردی‌خان تا پیش از احداث رواق دارالضیافه، به‌عنوان مهمان‌خانه مخصوص حرم مطهر استفاده می‌شد.
• رواق توحیدخانه: رواق توحیدخانه در شمال بقعه مطهر حضرت رضا (ع) قرار دارد و از طریق پنجره فولاد به صحن انقلاب متصل می‌شود.
• رواق دارالضیافه: رواق دارالضیافه، با ۱۷۰ متر مربع مساحت، در شمال شرقی روضه منوره قرار دارد.
• رواق دارالسیاده: رواق دارالسیاده با ۳۷۳ متر مربع مساحت در جنوب غربی حرم امام رضا (ع) قرار دارد و از جانب غربی به مسجد گوهرشاد می‌رسد.

• رواق دارالولایه: رواق دارالولایه، با ۱٬۹۶۵ متر مربع مساحت، از رواق‌های بزرگ حرم است و در غرب روضه منوره قرار دارد.
• رواق دارالحفاظ: رواق دارالحفاظ، با ۲۱۷ متر مربع مساحت، در جنوب حرم مطهر و شمال مسجد گوهرشاد قرار دارد.
• رواق دارالذکر: رواق دارالذکر، با ۲۱۶ متر مربع مساحت، در جنوب شرقی روضه منوره قرار دارد.
• رواق شیخ بهایی: رواق شیخ بهایی از رواق‌های جنوب شرقی حرم مطهر است و ۱۰۲ متر مربع مساحت دارد.
• رواق امام خمینی (ره): رواق امام خمینی (ره) با ۲۲٬۲۰۰ متر مربع مساحت در دو طبقه احداث شده است و در مجاورت مسجد گوهرشاد قرار دارد.
• رواق دارالزهد: دارالزهد باشکوه‌ترین رواق حرم امام رضا (ع) است. این رواق با ۲۹۰ متر مربع مساحت، پایین تالار تشریفات آستانه مبارکه واقع شده است و از طریق راهرویی به دارالذکر راه می‌یابد.
• رواق دارالعزه: دارالعزه ۷۳ متر مربع مساحت دارد و رواق کوچکی در جنوب شرقی حرم است.
• رواق دارالسرور: رواق دارالسرور با حدود ۱۰۰ مترمربع مساحت یکی از ورودی‌های اصلی حرم امام رضا (ع) است و در جنوب شرقی بارگاه رضوی قرار دارد.

  

• رواق دارالعباده: رواق دارالعباده ۱۵۸ متر مربع مساحت دارد و در دو طبقه ساخته شده است. این رواق در جنوب شرقی حرم قرار دارد.
• رواق دارالسلام: رواق دارالسلام با ۲۲۷ متر مربع مساحت در شرق رواق دارالحفاظ قرار دارد.
• رواق دارالحجه: رواق زیرسطحی دارالحجه با حدود ۷٬۰۰۰ متر مربع مساحت، زیر صحن انقلاب قرار دارد. در این صحن، قبله با جهت زیارت زائران هم‌راستا است.
• رواق حضرت معصومه (س): رواق حضرت معصومه (دارالاجابه سابق) ۱٬۹۶۵ متر مربع مساحت دارد. این رواق در طبقه زیرین رواق دارالولایه، غرب سرداب مطهر و بالاسر مبارک امام رضا (ع) واقع شده است.
• رواق حضرت زهرا (س): این رواق مخصوص بانوان است و در فضای زیرین صحن آزادی قرار دارد.

موزه های حرم امام رضا (ع)

موزه مرکزی: موزه مرکزی حرم امام رضا (ع) در صحن کوثر واقع شده است و چهار طبقه دارد. در طبقه زیرین این موزه، تمبرها و اسکناس‌های رایج دویست سال گذشته ایران و جهان نگهداری می‌شود. گنجینه سکه، مدال و جام‌های تاریخی و اهدایی در طبقه همکف موزه مرکزی نگهداری می‌شوند. ۵۰۸ قطعه از شگفت‌انگیزترین موجودات دریایی، گنجینه هنرهای تجسمی (تابلوهای نقاشی استاد محمود فرشچیان، استاد محمد غفاری (کمال‌الملک)، استاد عباس کاتوزیان و ویلیام جیمز)، نجوم، ساعت، سلاح و ظروف، دیگر بخش‌های دیدنی موزه مرکزی حرم امام رضا (ع) هستند.

موزه فرش: موزه فرش در صحن کوثر واقع شده است و ساختمانی سه‌طبقه دارد. در طبقه اول قالی‌ها و فرش‌های بافته‌شده در نواحی مرکزی و شرقی ایران و قالی‌های پرده‌ای نگهداری می‌شود. طبقه دوم به نمایش بافته‌های مناطق غرب و شمال غربی ایران و قالیچه‌ها و گلیم‌های بافته‌شده توسط عشایر و ایلات اختصاص دارد. در طبقه سوم نیز قالی‌ها و گلیم‌های دوره‌ صفوی و فرش‌های بزرگ بافته‌شده در مشهد به نمایش گذاشته شده است.

موزه مردم‌شناسی: حمام مهدی قلی بیگ، معروف به حمام شاه مشهد، چند سالی است که با تغییر کاربری به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است. این بنای به‌جا‌مانده از دوره صفویه در سال ۱۳۵۶ با شماره ۱۳۷۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

برای دسترسی به موزه مردم‌شناسی باید به خروجی ضلع غربی صحن پیامبر اعظم (باب‌الهادی) مراجعه کنید. متعلقات حمام، وسایل استحمام، وسایل آرایش، وسایل روشنایی، وسایل پذیرایی و پوشاک و منسوجات قدیمی در موزه مردم‌شناسی مشهد به نمایش درآمده‌اند.

موزه قرآن و گنجینه نفایس: این موزه اولین مجموعه تخصصی قرآن در جهان است و در ساختمان شماره سه موزه آستان قدس رضوی، واقع در صحن کوثر، قرار دارد. در موزه قرآن حرم امام رضا (ع) نسخه‌های خطی و پوستی قرآن، مرقعات و آثار هنری هنرمندان آستان قدس رضوی به نمایش گذاشته شده است.

موزه هدایای مقام معظم رهبری: موزه هدایای رهبری در ضلع غربی صحن قدس قرار دارد. تحفه‌هایی که سران کشورهای خارجی، شخصیت‌های برجسته ایرانی و خارجی و ارادتمندان در طول سال‌ها، به نشان ارادت، به مقام معظم رهبری پیشکش کرده‌اند، در این موزه نگهداری می‌شوند. تمام این اقلام در چندین مرحله از سوی مقام معظم رهبری به آستان قدس اهدا شده‌اند.

مدارس حرم امام رضا (ع)

مدرسه دودر: مدرسه دودر بنایی متعلق به قرن نهم هجری قمری است و در جوار حرم حضرت رضا (ع) قرار دارد. این مدرسه در سال ۱۳۱۶ با شماره ۳۰۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنای دوطبقه چهار ایوان، چندین غرفه و حجره و دو گنبد فیروزه‌ای دارد.

مدرسه پریزاد: مدرسه پریزاد هم‌‌زمان با مسجد گوهرشاد، در عهد تیموریان، به شکلی زیبا ساخته شده و امروزه به ثبت ملی رسیده است. مدرسه پریزاد در ضلع غربی صحن جمهوری اسلامی و جنب رواق بزرگ دارالولایه قرار دارد و محلی برای پاسخگویی به سوالات شرعی زائران رضوی است.

مدرسه خیرات‌خان: مدرسه خیرات‌خان (مدرسه عالی فقاهت عالم آل محمد (ص)) در سال ۱۰۵۷ هجری قمری و در دوره صفویه ساخته شده است. این مدرسه در شمال شرقی بست پایین‌خیابان قرار دارد.

مدرسه میرزا‌جعفر: مدرسه میرزا‌جعفر از مدارس علمیه دوره صفویه است و امروزه بخشی از دانشگاه علوم اسلامی رضوی محسوب می‌شود.

بخش‌ های دیگر حرم امام رضا (ع)

• دارالشفای امام رضا (ع): موسسه درمانی آستان قدس (دارالشفا) در ضلع جنوبی دوربرگردان خیابان شیرازی (ورودی شیخ طوسی) واقع شده است. این موسسه، ۱۰ پایگاه ثابت و سیار دارد. ساختمان فوریت‌های پزشکی (اورژانس) در ضلع جنوبی صحن امام حسن مجتبی (ع) فعال است. پایگاه‌های ثابت فوریت‌های پزشکی نیز در صحن‌های پیامبر اعظم، جمهوری اسلامی، انقلاب اسلامی و گوهرشاد مستقر هستند.
• کتابخانه مسجد گوهرشاد: کتابخانه تخصصی اهل بیت (ع) -گوهرشاد- جنب دانشگاه علوم اسلامی رضوی در صحن امام حسن مجتبی قرار دارد و به‌صورت شبانه‌روزی به طلاب و علاقمندان این حوزه ارائه خدمت می‌کند.

• کتابخانه مرکزی حرم امام رضا (ع): ساختمان جدید کتابخانه مرکزی حرم در سال ۱۳۷۴ افتتاح و بهره‌برداری شد. ورودی اصلی این کتابخانه در بست شیخ طوسی قرار دارد. استفاده از معماری اصیل ایرانی و اسلامی و در نظر گرفتن امکانات عالی همچون آمفی‌تئاتر، سالن پذیرایی، تالار سمعی و بصری، آرشیو مطبوعات و اسناد و مرکز کامپیوتر، این کتابخانه را از دیگر مجموعه‌های فرهنگی متمایز می‌کند.
• گورستان‌های بهشت ثامن الائمه یک، دو و سه: سه آرامستان بهشت ثامن الائمه (ع) در سه زیرزمین حریم حرم مطهر رضوی برای دفن ارادتمندان آن حضرت احداث شده‌ است. بهشت ثامن یک در طبقه زیرین صحن آزادی (دسترسی از پله‌های باب‌السلام)، بهشت ثامن دو در صحن قدس (دسترسی از طریق پله‌های ورودی شرقی صحن) و بهشت ثامن سه در صحن جمهوری اسلامی (دسترسی از پله‌های ورودی بست شیخ طوسی) قرار دارد.
• بنیاد پژوهش‌های اسلامی: ساختمان بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس در ضلع شمالی صحن امام حسن مجتبی (ع) واقع شده است. این ساختمان به سبک مدارس قدیمی، یک حیاط مرکزی دارد. فضای اداری، نمایشگاه، تالار اجتماعات و واحدهای اقامتی از‌جمله بخش‌های مختلف ابن مجموعه هستند.

• دانشگاه علوم اسلامی رضوی: دانشگاه علوم اسلامی رضوی در ضلع غربی صحن امام حسن مجتبی (ع) قرار دارد و مجموعه‌ای برآمده از دو مدرسه قدیمی میرزا‌جعفر و خیرات‌خان است. در این مجموعه، با تاکید بر اصالت حوزه، فقیه، مبلغ، محقق و مدرس رشته‌های علوم اسلامی و انسانی، در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری می‌شود. ساختمان شماره دو این دانشگاه در ابتدای ورودی باب‌الحسن (ع) قرار دارد.
• مرکز نمایشگاه‌ها و همایش‌های آستان قدس رضوی: این مرکز، در سال ۱۳۸۸، با هدف معرفی و اطلاع‌رسانی فعالیت‌ها، دستاوردها و خدمات آستان قدس و به‌عنوان بزرگ‌ترین نمایشگاه دائمی مسقف کشور افتتاح شد. دسترسی به این مرکز نمایشگاهی از طریق پلکان‌ پارکینگ شماره یک در صحن پیامبراعظم (ص) امکان‌پذیر است.

• نمایشگاه‌ها و فروشگاه‌ کتب و محصولات فرهنگی: فروشگاه کتاب رضوی در جانب شرقی ورودی باب‌الجواد قرار دارد. در این فروشگاه، کتب دینی و ملی و کالای فرهنگی و سوغات رضوی (قاب‌فرش‌های متبرک حرم رضوی، قاب کاشی متبرک، سجاده‌های نفیس، زیورآلات، نوشت‌افزارهای مختلف و اسباب‌بازی) عرضه می‌شود.

مقبره اشخاص مشهور در حرم امام رضا (ع)

حرم امام رضا (ع) از دیرباز آرامگاه بسیاری از علمای دینی، فقها، مشاهیر سیاسی و عاشقان امام رئوف بوده است. مقبره این افراد در گوشه‌و‌کنار حرم رضوی به چشم می‌خورد.

• آرامگاه شیخ حر عاملی واقع در شمال شرقی صحن انقلاب
• آرامگاه شیخ بهائی واقع در رواق شیخ بهایی
• آرامگاه شیخ نخودکی واقع در رواق زیرسطحی دارالحجه
• آرامگاه حاج شیخ مجتبی قزوینی واقع در صحن انقلاب اسلامی حدفاصل راه پله‌های دو رواق دارالولایه و حضرت معصومه (س)
• آرامگاه پیر پالاندوز (شیخ محمد عارف) واقع در شمال شرقی حرم و ابتدای خیابان نواب صفوی
• آرامگاه شیخ طبرسی واقع در ضلع غربی سردرهای ورودی طبرسی
• آرامگاه شهید سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد واقع در ضلع جنوبی صحن انقلاب
• آرامگاه آیت‌الله عباس واعظ طبسی واقع در رواق توحیدخانه
• آرامگاه آیت‌الله سید جواد خامنه‌ای واقع در رواق توحید‌خانه
• آرامگاه حجت‌الاسلام سید ابراهیم رئیسی واقع در رواق دارالسلام

امکانات حرم امام رضا (ع)

• پارکینگ‌ها: حرم رضوی چهار پارکینگ زیر‌سطحی و سطحی با ظرفیت ۲٬۰۰۰ جای پارک دارد. پارکینگ شماره دو مختص خدام حرم رضوی، پارکینگ شماره یک (ورودی آن از ورودی به زیرگذر در خیابان شیرازی) و پارکینگ شماره سه (ورودی آن از ورودی به زیرگذر در خیابان نواب صفوی) سرپوشیده و پارکینگ شماره چهار ( بین خیابان طبرسی و خیابان شیرازی، پشت باغ رضوان) روباز است.
• چایخانه امام رضا (ع): در حرم امام رضا چهار چایخانه (واقع در صحن‌های غدیر، کوثر، امام حسن (ع) و باغ رضوان) فعال هستند. خدام این بخش به رسم میزبانی شایسته، از زائران پذیرایی می‌کنند.
• مهمان‌سرای حضرت رضا (ع): دو مهمان‌سرای حضرت رضا (ع) در دو صحن حر عاملی و غدیر واقع شده‌اند. در این مهمان‌سراها روزانه با حدود ۸٬۰۰۰ تا ۱۲٬۰۰۰ غذای حضرتی از زائران پذیرایی می‌شود.
• خودروهای برقی: ماشین‌هایزائربر یا همان اتوبوس‌های کوچک برقی در صحن‌های مختلف حرم رضوی، زائران را در مسیرهای مشخصی جابه‌جا می‌کنند. هفت محور خدمت‌رسانی برای زائربرها در نظر گرفته شده است که تعداد سه محور در داخل حرم مطهر و باقی در ورودی‌های حرم و خارج از آن قرار دارند.

• ویلچر: در حرم امام رضا به افرادی که ناتوان یا کم‌توان هستند، با دریافت كارت شناسايي، ویلچر امانت داده می‌شود. دفاتر شبانه‌روزی امانت ویلچر در ورودی‌‌های باب‌الرضا (ع)، باب‌الجواد (ع)، شیخ طوسی، شیخ طبرسی، شیخ حر عاملی و پارکینگ‌های شماره سه (ورودی صحن امام حسن مجتبی(ع)) و یک (ورودی صحن جامع رضوی) قرار دارند.
• سرویس‌های بهداشتی: در حرم امام رضا ۱۲ سرویس بهداشتی دائمی و یک سرویس بهداشتی موقت (بین صحن غدیر و صحن پیامبر اعظم (ص)) احداث شده است. این سرویس بهداشتی‌ها در جنب ورودی صحن غدیر، جنوب صحن پیامبر اعظم (ص)، ورودی باب‌الرضا، خروجی صحن کوثر، شمال غربی صحن امام حسن مجتبی (ع)، ضلع غربی دوربرگردان طبرسی، ضلع شرقی باغ رضوان، ضلع شمالی رینگ شیخ طوسی، ضلع شمالی دوربرگردان شیرازی، ابتدای بست شیخ طوسی، ضلع شمال غربی صحن جامع رضوی و جنوب شرقی بست شیخ حر عاملی قرار دارند.
• وضوخانه‌ها: وضوخانه‌ها برای تسهیل زیارت بانوان در صحن‌های حرم رضوی ایجاد شده‌اند. در ورودی صحن جامع رضوی به صحن قدس، ورودی صحن کوثر به صحن جامع رضوی، داخل صحن انقلاب، پشت مقبره شیخ طبرسی، بست شیخ بهایی و جنب مقبره پیر پالان‌دوز وضوخانه وجود دارد.

حقایقی جالب در مورد حرم امام رضا (ع)

• در ابتدا، حرم امام رضا به‌صورت بنایی ساده با مصالح ویژه آن دوران بود و تزیینات مختصر و یک در ورودی در پیش روی مبارک داشت.
• امروزه ۲۸٬۰۰۰ لامپ و ۶٬۰۰۰ لوستر در ابعاد مختلف و با قدمت‌های طولانی در حرم امام رضا (ع) روشن است.
• در چهارگوشه ضریح چهارم حرم رضوی، چهار خوشه انگور (به‌عنوان نمادی از نحوه شهادت حضرت با انگور مسموم) طراحی شده بود.
• ضریح پنجم امام رضا (ع) ۱۲ تن وزن دارد و پوشش نقره‌ای و طلایی آن بدون پیچ متصل شده است.
• در حرم امام رضا (ع) سالانه حدود ۷۰۰٬۰۰۰ مهر نماز جایگزین مهرهای شکسته و کثیف می‌شود.
• در کتابخانه مرکزی آستان قدس حدود ۱۲٬۴۰۰ نسخه کتاب خطی، سنگی و چاپی نگهداری می‌شود.
• در ۳۰ خرداد سال ۱۳۷۳، طی حادثه‌ای تروریستی، در حرم ۲۶ نفر کشته و ۳۰۰ نفر زخمی شدند. پس از این اتفاق ایستگاه‌های بازرسی در ورودی‌های حرم مستقر شدند تا خدام زائران را پیش از ورود مورد بازرسی قرار دهند.

  

اطلاعات بازدید از حرم امام رضا (ع)

• ساعت بازدید (سال ۱۴۰۴): درب‌های حرم به‌صورت شبانه‌روزی به روی زائران باز است.
• هزینه بازدید(سال ۱۴۰۴): ورود به حرم، بازدید از روضه منوره، صحن‌ها و رواق‌ها و استفاده از امکانات رفاهی همچون ویلچر، خودرو برقی، سرویس بهداشتی، وضوخانه، چایخانه و رواق کودک رایگان است.

  

نکات بازدید از حرم امام رضا (ع)

• زمان موردنیاز برای بازدید از حرم امام رضا (ع): حدود چهار تا پنج ساعت
• بهترین زمان بازدید: همه فصول، اعیاد و مناسبت‌های مذهبی

برای بازدید از صحن‌ها و رواق‌های متعدد حرم امام رضا (ع)، به‌طور میانگین، به حدود چهار تا پنج ساعت زمان نیاز دارید. برای بازدید از موزه‌ها، کتابخانه‌‌ها و مراکز خرید غدیر و کوثر نیز زمانی جداگانه (حدود چهار ساعت) در نظر بگیرید.

در روزهای عادی، ساعات اقامه نماز (صبح، ظهر و مغرب) شلوغ‌ترین زمان‌ها در حرم هستند. در اعیاد و مناسبت‌های مذهبی نیز برنامه‌های مختلفی برای زوار تدارک دیده می‌شود و زمان برگزاری این برنامه‌ها از ساعات شلوغ حرم به شمار می‌رود. برگزاری تور مشهد در این ایام بسیار متداول است.

اگر به دنبال ایام خلوت برای بازدید از حرم رضوی هستید، فصل زمستان و ایام امتحانات مدرسه‌ها را برای سفر انتخاب کنید. نیمه‌های شب و چند ساعت قبل از اذان صبح نیز زائران کمتری در حرم حضور دارند؛ این ساعات بهترین زمان بازدید از حرم امام رضا (ع) و زیارت ضریح هستند.

دیدنی های اطراف حرم امام رضا (ع)

آرامگاه نادر شاه افشار

• فاصله از حرم امام رضا (ع): حدود ۸۵۰ متر (۱۲ دقیقه پیاده‌روی و پنج دقیقه با خودرو) با بست شیخ طوسی فاصله دارد.
• آثار ملی ایران

آرامگاه نادرشاه افشار در مجموعه باغ موزه نادری شهر مشهد قرار دارد. بنای یادبود نادرشاه در سال ۱۳۴۲ هجری شمسی به دست هوشنگ سیحون طراحی و ساخته شد. قبر نادرشاه در قسمت مرکزی ساختمان قرار دارد. در این مجموعه، دو تالار موزه (موزه اسلحه و موزه آثار مربوط به نادرشاه) برای بازدید عموم ایجاد شده است. این بنا در ۱۸ آذر سال ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۱۱۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

گنبد خشتی

• فاصله از حرم امام رضا (ع): حدود ۴۰۰ متر (پنج دقیقه پیاده‌روی و سه دقیقه با خودرو) با بست شیخ طبرسی فاصله دارد.
• آثار ملی ایران

گنبد خشتی از اماکن مذهبی مشهد و آرامگاه سید محمد (امیرسلطان غیاث‌الدین محمد بن امر طاهرالموسی، از نوادگان امام موسی بن جعفر (ع)) است. این بنای تاریخی مذهبی از آثار دوران صفویه به شمار می‌رود و در ۱۶ دی سال ۱۳۴۵ با شماره ۶۱۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. گنبد خشتی و فضای زیر گنبد (چهار شاه‌نشین و هشتی ورودی) اجزای اصلی این بنای تاریخی هستند. تابلوی شجره‌نامه، زندگینامه و زیارتنامه این امامزاده در حرم موجود است.

خانه تاریخی داروغه

• فاصله از حرم امام رضا (ع): حدود ۱٬۲۰۰ متر (۱۵ دقیقه پیاده‌روی پنج دقیقه با خودرو) با بست نواب صفوی فاصله دارد.
• آثار ملی ایران

خانه موزه داروغه یا موزه والیان بنایی تاریخی متعلق به اواخر دوره قاجار است و یکی از جاهای دیدنی مشهد محسوب می‌شود. یوسف خان هراتی (اولین رئیس نظمیه و داروغه مشهد پس از مشروطه) در این خانه از میهمانان رسمی خود پذیرایی می‌کرد. خانه تا سال ۱۳۶۰ در اختیار ورثه هراتی بود، تا اینکه توسط شهرداری منطقه و شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن خریداری شد و مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.

خانه داروغه در سال ۱۳۸۱ با شماره ۶۳۵۷ به ثبت ملی رسید. معماری خانه داروغه ترکیبی از سبک ایرانی و روسی است.

بوستان کوهسنگی

• فاصله از حرم امام رضا (ع): حدود ۱۰ کیلومتر (۱۸ دقیقه با خودرو) با بست شیخ طوسی فاصله دارد.

بوستان کوهسنگی یکی از پارک‌های قدیمی شهر و از جاهای دیدنی مشهد است که در محدوده جنوب غربی شهر قرار دارد. افتتاح ایستگاه متروی بوستان کوهسنگی دسترسی به این جاذبه را برای مسافران و شهروندان بسیار راحت کرده است.