حرم امام علی (ع)؛ میعادگاه مسلمانان در نجف

حرم امام علی (ع) آرامگاه نخستین امام شیعیان، در قلب شهر نجف، مقصدی معنوی برای میلیون‌ها زائر است که با عشق و ارادت به این مکان مقدس سفر می‌کنند.

حرم امام علی (ع) در شهر نجف، از مکان‌های زیارتی مهم در جهان اسلام به شمار می‌رود. این مجموعه مذهبی با معماری منحصر‌به‌فرد، قدمتی طولانی و جایگاه خاصش میان مسلمانان، سالانه میزبان میلیون‌ها زائر است. علاوه‌بر جنبه مذهبی، این مکان اهمیت تاریخی و فرهنگی چشمگیری دارد. با بوکینگ همراه باشید تا با بخش‌های مختلف این حرم و ویژگی‌های آن بیشتر آشنا شوید.

اگر قصد سفر به نجف دارید رزرو هتل نجف را از سایت بوکینگ انجام دهید.

درباره حرم امام علی (ع) بیشتر بدانید:

• حرم امام علی (ع) کجاست؟
• ورودی های حرم امام علی (ع)
• تاریخچه حرم امام علی (ع)
• معماری حرم امام علی (ع)
• علت مخفی بودن و آشکار شدن مزار امام علی (ع)
• نقشه حرم امام علی (ع)
• بخش های مختلف حرم امام علی (ع)
• امکانات حرم امام علی (ع)
• حقایقی جالب در مورد حرم امام علی (ع)
• اطلاعات بازدید از حرم امام علی (ع)
• دیدنی های اطراف حرم امام علی (ع)

حرم امام علی (ع) کجاست؟

• ‌آدرس: کشور عراق، شهر نجف اشرف، خیابان امام صادق (ع) (Imam Sadiq St, Najaf Governorate, Iraq) (مشاهده روی نقشه)
• تلفن: ۷۷۷۷ ۳۷۷۷ (تماس از داخل ایران)
• وبسایت: Imamali.net

حرم امام علی (ع) از مکان‌های مهم زیارتی کشور عراق است که در یکی از قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین مناطق نجف قرار دارد. این منطقه اغلب با عنوان منطقه حرم یا بافت تاریخی نجف نیز شناخته می‌شود. این بخش از شهر با معماری سنتی، کوچه‌های باریک و فضای مذهبی، قلب تپنده فعالیت‌های زیارتی، علمی و فرهنگی نجف است.

قبرستان وادی‌السلام، از بزرگ‌ترین و کهن‌ترین آرامستان‌های جهان اسلام، در فاصله‌ حدود ۳ کیلومتری از حرم امام علی (ع) قرار دارد. این نزدیکی، امکان زیارت هم‌زمان حرم و وادی‌السلام را برای زائران فراهم می‌کند. بسیاری از زائران پس‌از زیارت حرم، برای فاتحه‌خوانی و بازدید از قبرهای علما، به این مکان می‌روند.

فرودگاه بین‌المللی نجف در فاصله حدود ۲۲ کیلومتری از حرم امام علی (ع) قرار دارد. مسیر میان فرودگاه و حرم با خودرو، معمولا بین ۳۰ تا ۴۰ دقیقه زمان می‌برد.

ورودی های حرم امام علی (ع)

حرم امام علی (ع) چندین ورودی اصلی دارد که هرکدام در جهتی خاص از حصار حرم قرار دارند و معمولا براساس موقعیت جغرافیایی، مجاورت با اماکن مذهبی یا ویژگی‌های تاریخی، نام‌گذاری شده‌اند. این ورودی‌ها شامل درهایی می‌شوند که نقش مهمی در هدایت زائران، تقسیم جریان رفت‌وآمد و تسهیل دسترسی به صحن‌ها و بخش‌های مختلف حرم را دارند.

• باب‌الکبیر: این ورودی در سمت شرقی حرم واقع شده است و رو‌به‌روی بازار نجف قرار دارد؛ به‌دلیل وجود ساعتی روی آن، به «باب الساعه» نیز مشهور است.

• باب مسلم بن عقیل: این ورودی در شرقی‌ترین بخش حرم و سمت راست باب‌الکبیر قرار دارد. باب مسلم بن عقیل، از درب‌های جدید حرم است و به‌دلیل موقعیتش در راستای کوفه و آرامگاه مسلم بن عقیل، این‌گونه نام‌گذاری شده است.
• باب القبله: این ورودی در بخش جنوبی حرم قرار گرفته است و چون رو به قبله است، با این نام شناخته می‌شود. باب القبله، از پررفت‌وآمدترین درهای حرم است.
• باب الطوسی: این ورودی در سمت شمالی حرم قرار دارد و به‌دلیل نزدیکی‌اش به آرامگاه شیخ طوسی و مسجد او، به این نام معروف شده است.
• باب الفرج (باب السلطانی): این درب که مقابل مقام امام مهدی (عج) واقع شده است، در دوره سلطان عبدالعزیز عثمانی ساخته شده است؛ ازاین‌رو به آن «باب السلطانی» نیز گفته می‌شود.

مسیر دسترسی به حرم امام علی (ع)

شهر نجف درحال‌حاضر (سال ۲۰۲۵) اتوبوس‌های واحد کمی دارد و همچنین فاقد خطوط مترو است؛ اما می‌توانید با استفاده از دیگر وسایل حمل‌ونقل عمومی مانند تاکسی‌های شهری یا اینترنتی و مینی‌بوس‌های محلی (معروف به دوله) به حرم مطهر امام علی (ع) بروید. در ادامه، مسیر و روش رسیدن به حرم با هریک از این وسایل را بررسی می‌کنیم:

• تاکسی: تاکسی‌های شهری در سطح شهر به‌وفور وجود دارند. برای سوار شدن، می‌توانید آن‌ها را در خیابان‌ها متوقف یا به ایستگاه‌هایشان مراجعه کنید. تاکسی‌های شهری شما را در ورودی بازار نجف و باب‌الکبیر پیاده می‌کنند که کمتر از ۵ دقیقه پیاده‌روی با حرم فاصله دارد.
• تاکسی‌های آنلاین: در نجف برنامه‌های آنلاین رزرو تاکسی مثل کریم (Careem) فعال هستند؛ این تاکسی‌ها شما را به ورودی بازار نجف و باب‌الکبیر می‌رسانند.
• مینی‌بوس (دوله): دوله‌ها در نجف به رنگ آبی و سفید دیده می‌شوند و در مسیرهای داخلی شهر فعال‌اند. کرایه آن‌ها ارزان است؛ ولی به‌خاطر ایستادن‌های مکرر، ممکن است سفر با آن‌ها زمان‌بر باشد. نزدیک‌ترین ایستگاه دوله‌ها به حرم، در ورودی بازار نجف است که کمتر از ۵ دقیقه پیاده‌روی با حرم فاصله دارد.

تاریخچه حرم امام علی (ع)

پس‌از شهادت امام علی (ع) در سال ۴۰ هجری قمری (۳۹ شمسی)، بنا بر وصیت خود آن حضرت، محل دفن ایشان پنهان نگه داشته شد. این وضعیت نزدیک به ۱۳۰ سال ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۳۵ هجری قمری (۱۳۱ شمسی)، امام صادق (ع) محل قبر مطهر را افشا کرد. سپس به‌دستور هارون‌الرشید، نخستین بنای حرم به نام «عمارت حیدریه» ساخته شد؛ بنایی ساده که سرآغاز حرم باشکوه امروز شد.

حرم امام علی (ع) در طول قرن‌های بعدی، بارها بازسازی شد و توسعه پیدا کرد. در دوره امام صادق (ع) نخستین بازسازی رسمی انجام شد؛ سپس هارون‌الرشید در سال ۱۷۰ قمری (۱۶۵ شمسی) بنای ابتدایی حرم را ایجاد کرد. با وجود تخریب‌هایی مانند حمله متوکل عباسی در سال ۲۳۶ قمری (۲۲۹ شمسی)، عشق شیعیان به امام علی (ع) باعث شد این مکان مقدس همواره آباد بماند.

دوره شکوفایی حرم امام علی (ع) در زمان عضدالدوله دیلمی در سال ۳۶۹ قمری (۳۵۸ شمسی) بود. وی دستور ساخت بنایی باشکوه را صادر کرد و آن را با وقف‌های متعددی پایدار ساخت. پس از او نیز در دوره صفویان و نادرشاه افشار، گنبد حرم طلاکاری شد و حرم با هنرهای ایرانی مزین شد. شاه صفی نیز ساختار فعلی را پایه‌گذاری کرد.

با گذر زمان، به‌ویژه پس از سقوط صدام، بخش‌های بسیاری از حرم توسط ستاد بازسازی عتبات عالیات بازسازی شد. گنبد، کتیبه‌ها، صحن‌ها و ایوان‌ها توسعه یافتند. در دهه ۱۳۹۰ شمسی نیز صحن حضرت فاطمه (س) در بخش غربی حرم ساخته شد که این مجموعه را گسترده‌تر کرد؛ ساخت این صحن، بزرگ‌ترین پروژه عمرانی جهان اسلام بعداز مسجد‌الحرام است.

معماری حرم امام علی (ع)

حرم امام علی (ع) در شهر نجف اشرف، از برجسته‌ترین شاهکارهای معماری اسلامی است که در طول قرن‌ها، با تلاش معماران و هنرمندان ایرانی، عثمانی و عراقی، تکمیل شده است. این مجموعه، جلوه‌گاهی از هنر اسلامی و جلوه‌های فرهنگی شیعی به شمار می‌رود.

بنای اصلی حرم علی ابن ابی طالب شامل صحن بزرگی می‌شود که چهار دروازه، پنج ایوان و یک روضه منوره در آن قرار دارد. این صحن چهارگوش در دوره صفویان و به‌ویژه به‌همت شیخ بهایی طراحی شد و حجره‌هایی در دو طبقه دارد که در گذشته، محل اسکان علما و طلاب بوده‌اند.

گنبد طلایی حرم امام علی با محیطی ۵۱٫۵ متر و ارتفاعی حدود ۵٫۴ متر، از خشت‌های زراندود ساخته شده است. در مرمت این گنبد باشکوه، ۱۰۵ کیلوگرم طلای خالص به کار رفت. سطح گنبد از حدود ۱۰٬۰۰۰ خشت طلاپوش تشکیل شده است که زیبایی خیره‌کننده‌ای دارد.

برای خرید بلیط هواپیما نجف با بهترین قیمت می‌توانید از سایت بوکینگ اقدام کنید.

کاشی‌کاری‌های حرم حضرت علی، نمادی از هنر اصیل اسلامی است. برخی کاشی‌ها در ایران تولید و به نجف منتقل شده‌اند و برخی دیگر، توسط استادکاران ایرانی در همان‌جا ساخته شده‌اند. این کاشی‌ها جلوه‌ای از ذوق و فرهنگ چندملیتی بانیان آن هستند.

ایوان طلا از زیباترین بخش‌های حرم امام علی محسوب می‌شود که با تزیینات طلایی و کاشی‌های نفیس، جلوه‌ای خاص به مجموعه بخشیده است. درخشش این ایوان، نگاه زائران را مجذوب خود می‌کند و نقش مهمی در هویت بصری حرم دارد. پس‌از سقوط رژیم صدام که روند توسعه حرم شتاب گرفت، اجزای معماری بیشتری نیز به آن اضافه شد. یکی از این اجزا، پروژه صحن حضرت فاطمه (س) در غرب حرم بود که با تکمیل آن، مساحت حرم به بیش از ۱۴۰٬۰۰۰ متر مربع رسید.

آثار معماری حرم امام علی، ترکیبی هماهنگ از بناهای نوساز و بازسازی‌شده هستند که سبک معماری اصیل ایرانی، به‌ویژه دوره صفوی را منعکس می‌کنند. کتیبه‌ها، رواق‌ها و عناصر تزیینی، همگی بر پایه هنر و زیبایی‌شناسی ایرانی طراحی شده‌اند. از عناصر تزیینی ویژه حرم، می‌توان به طلا، نقره و سنگ‌های قیمتی در گنبد، گلدسته‌ها، ضریح و رواق‌ها اشاره کرد. ضریح حرم، دو بخش دارد: بخش پایینی نقره‌ای و بخش بالایی از طلای خالص است که با نقوش اسلامی مزین شده‌اند.

قلم‌زنی و میناکاری در بخش‌های مختلف حرم امام علی (ع)، به‌ویژه نقش خوشه‌های انگور روی ضریح، از ویژگی‌های هنری برجسته معماری آن است. کتیبه‌ها نیز با آیات قرآن، احادیث و اشعار مدح امام علی (ع) مزین شده‌اند که بعد معنوی حرم را تقویت می‌کنند.

صحن حرم امام علی با مساحتی حدود ۸٬۰۰۰ متر مربع، از سه طرف حرم را در بر گرفته است. دیوار بیرونی آن ارتفاعی ۱۷ متری دارد و دروازه‌هایش در دوره صفوی و عثمانی بنا شده‌اند. از شاخص‌ترین اجزای صحن می‌توان به ناودان طلای آن اشاره کرد.

علت مخفی بودن و آشکار شدن مزار امام علی (ع)

پس‌از شهادت امام علی (ع) در سال ۴۰ هجری قمری، بدن مطهر ایشان به‌صورت مخفیانه و بنا به وصیت خود حضرت، در منطقه «غری» (نجف امروزی) به خاک سپرده شد. این اقدام توسط فرزندانش امام حسن (ع) و امام حسین (ع) و عبدالله بن جعفر انجام گرفت تا از جسارت خوارج و بنی‌امیه به قبر ایشان جلوگیری شود.

دلیل اصلی مخفی نگه‌داشتن مزار حضرت علی (ع)، نگرانی از اهانت دشمنان و بروز فتنه میان مسلمانان بود. در آن دوران (زمان شهادت امام علی(ع)) فضای سیاسی جامعه اسلامی بسیار ملتهب بود و بیم آن می‌رفت که به آرامگاه امام بی‌حرمتی شود و موجب درگیری‌های بیشتر در امت اسلامی شود.

با وجود مخفی بودن قبر امام علی (ع)، برخی از شیعیان خاص در زمان امام سجاد (ع) از مکان آن آگاه شدند. در روایتی آمده است که امام سجاد (ع)، ابوحمزه ثمالی را به محل دفن پدر بزرگشان در غری برده و قبر را به او نشان داده و زیارت‌نامه‌ای نیز به او آموخته‌اند.

با سقوط بنی‌امیه و به قدرت رسیدن عباسیان، فضای سیاسی تغییر کرد. در این دوره، امام صادق (ع) قبر حضرت را برای عموم مردم آشکار کردند. این افشاگری در زمان خلافت سفاح یا منصور دوانیقی انجام شد و باعث شد نجف به‌عنوان مکان دفن امام علی (ع) شناخته شود.

آشکار شدن قبر امام علی (ع) نقطه عطفی در تاریخ تشیع بود. این اتفاق علاوه‌بر گسترش زیارت، به حفظ میراث معنوی امام علی (ع) و تثبیت هویت شیعی در دوره‌های بعدی کمک فراوانی کرد و نجف را به یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی جهان اسلام بدل ساخت.

نقشه حرم امام علی (ع)

نقشه حرم امام علی (ع) ساختاری مرکزگرا دارد که در آن، ضریح در نقطه مرکزی قرار گرفته است و تمام فضاهای دیگر، پیرامون آن طراحی شده‌اند. این مرکزیت، بازتابی از جایگاه معنوی امام در اندیشه شیعی است و احساس حرکت از پیرامون به درون، نوعی سیر روحی و عرفانی را برای زائر القا می‌کند.

معماری حرم امام علی (ع) که حدود ۲۲۰٬۰۰۰ متر مربع مساحت دارد، به‌صورت لایه‌لایه از درون به بیرون طراحی شده است. ابتدا ضریح و مرقد مطهر قرار دارد، سپس رواق‌ها که محل عبادت و زیارت نزدیک‌اند؛ بعداز آن، صحن‌ها و ایوان‌ها قرار گرفته‌اند که برای تجمع، اقامه نماز و برگزاری مراسم استفاده می‌شوند؛ آخرین لایه، دیوار بیرونی است که با ورودی‌های متعدد احاطه شده است و مرز حرم را تشکیل می‌دهد.

طراحی حرم حضرت علی براساس تقارنی نسبی انجام شده است و چهار ورودی اصلی، در جهت‌های شمال، جنوب، شرق و غرب قرار دارند. این چیدمان متقارن علاوه‌بر نظم فضایی، باعث گردش راحت زائران در محیط حرم می‌شود و نوعی تعادل دیداری و حرکتی را ایجاد می‌کند.

کنار فضاهای زیارتی، بخش‌هایی با کارکردهای علمی و تاریخی نیز دیده می‌شود. حجره‌های تدریس، ایوان علما و محل دفن شخصیت‌های برجسته مانند حجره شیخ طوسی، در دل معماری حرم جای گرفته‌اند. ساختار حرم ارتباط مستقیمی با بافت شهری نجف دارد. درهای اصلی مانند باب القبله و باب الطوسي، به خیابان‌های مهم شهر متصل هستند و طراحی آن‌ها به‌گونه‌ای است که جریان حرکت زائرین از شهر به سمت حرم، به‌راحتی انجام می‌شود. این ارتباط ارگانیک، پیوند حرم با زندگی روزمره مردم را تقویت می‌کند.

اطراف حرم، دیواری قطور و بلند کشیده شده است که فضای درونی را کاملا از بیرون جدا می‌کند. این دیوار هم جنبه امنیتی دارد و هم حس ورود به فضای مقدس و متفاوتی را به زائر منتقل می‌کند. فضای بسته و درهای کنترل‌شده، ورود به حرم را به رفتاری آمیخته با احترام، نظم و قداست تبدیل می‌کند.

سنگ های مزار امام علی (ع)

سنگ مزار امام علی (ع) در طول قرن‌های مختلف، بسته به شرایط سیاسی و فرهنگی، چندین بار تغییر کرده و هربار ویژگی‌هایی خاص داشته است.

• سال ۴۰ هجری قمری: پس‌از شهادت امام علی (ع)، پیکر مطهر ایشان به‌صورت مخفیانه در منطقه «غری» (نجف) دفن شد. بنا به وصیت خود حضرت، نشانه‌ای بر قبر گذاشته نشد تا از آسیب دشمنان در امان باشد.
• دوره امام سجاد (ع): در این دوره، قبر امام علی به برخی از شیعیان خاص شناسانده شد؛ همچنین، نشانه‌ای ساده و سنگی غیرمزین برای علامت‌گذاری قبر استفاده شد که در معرض دید عموم نبود.
• قرن دوم هجری (دوره عباسیان): پس‌از سقوط بنی‌امیه، با آشکار شدن محل قبر امام علی، سنگی مزین به کتیبه‌ای به خط کوفی روی آن قرار گرفت؛ این کتیبه شامل نام و القاب امام و عباراتی در مدح ایشان بود.
• دوره صفویان (قرن دهم هجری): با توجه و حمایت شاه‌عباس صفوی، سنگ قبر جدیدی از مرمر سفید جایگزین سنگ قبلی مزار امام علی شد که با نقش‌ونگارهای اسلامی، اشعار عربی و خط کوفی، تزیین شده بود؛ این سنگ، اوج توجه به هنر شیعی در آن زمان را نشان می‌داد.
• دوره معاصر – سال ۱۳۷۵ هجری شمسی: در این سال، بازسازی گسترده‌ای روی سنگ مزار حضرت علی صورت گرفت. سنگ قدیمی برداشته و سنگی جدید از مرمر سفید نصب شد. روی این سنگ، کتیبه‌هایی از آیات قرآن، احادیث نبوی و اشعاری در مدح امام علی (ع) حکاکی شده است.

بخش های مختلف حرم امام علی (ع)

حرم امام علی (ع) مجموعه‌ای است که شامل فضاهای زیارتی، تاریخی و علمی می‌شود و هر بخش آن، با معماری خاص و کارکردی معنوی طراحی شده است.

ضریح حرم امام علی

کنار ساخت‌وسازهای معماری حرم، یکی از عناصر مهم زیارتی، ضریح مطهر امام علی (ع) است که تاریخی مستقل و پرفرازونشیب دارد؛ از صندوق‌های چوبی ساده گرفته تا ضریح‌های زرین و نقره‌ای با کتیبه‌های هنرمندانه.

نخستین نشانه‌های ساخت ضریح یا صندوق روی قبر امام علی (ع)، به دوره عباسیان بازمی‌گردد؛ اما طبق برخی از منابع، شاه‌اسماعیل صفوی دستور ساخت صندوق‌هایی هنرمندانه را برای قرار دادن روی مدفن حضرت، صادر کرد. در سال ۱۱۲۶ هجری، «شیخ جواد بغدادی» به فرمان حسن پاشا، صندوق علوی را بازسازی کرد؛ صندوقی که با کنده‌کاری‌های دقیق و نوشته‌هایی از آیات قرآن تزبین شده بود.

صندوقی خاتم‌کاری‌شده از چوب ساج هندی، صدف، عاج و آبنوس، بعدها به‌عنوان شاهکاری بی‌نظیر برای مزار امام علی ساخته شد. سوره‌هایی چون «هل أتی»، «سبح اسم ربک الاعلی»، و «عادیات»، با عاج منبت‌کاری‌شده روی آن حک شد. در گوشه‌ای از صندوق، نام نجار آن «محمد حسین نجار شیرازی» نیز به چشم می‌خورد.

براساس روایت شیخ محمد الکوفی، صندوق خاتم‌کاری‌شده در سال ۱۲۰۳ هجری تکمیل شد و در سال ۱۲۰۴ روی مزار نصب شد. برخی از منابع هم به نصب صندوقی جدید در سال ۱۲۸۷ هجری توسط ناصرالدین‌شاه قاجار اشاره می‌کنند. در سال ۱۳۶۱ هجری نیز حفاظ شیشه‌ای ضخیمی بر صندوق اضافه شد تا از آن محافظت شود.

ضریح فعلی حرم امام علی (ع) در هند ساخته شده است. این ضریح به سفارش طاهر سیف‌الدین، از پیشوایان اسماعیلیان، در مدت پنج سال با استفاده از طلا و نقره طراحی شد. کتیبه‌هایی با خط زیبای کوفی و آیات قرآن بر دیواره آن خودنمایی می‌کنند و آن را به نمادی هنری و دینی بدل کرده‌اند. برخی از ضریح‌های قبلی که از جنس نقره و طلا ساخته شده بودند، اکنون در موزه حرم امام علی نگهداری می‌شوند.

صحن های حرم امام علی (ع)

• صحن حیدری (صحن مطهر): این صحن چهارگوش و وسیع، صحن اصلی حرم امام علی (ع) است که در دو طبقه طراحی شده است. طبقه اول شامل ۵۴ ایوان کاشی‌کاری‌شده می‌شود که رو به صحن باز می‌شوند و طبقه دوم، ۷۸ حجره‌ دارد که قبلا محل تحصیل و اقامت طلاب بوده‌اند. در گذشته، مراسم‌هایی مانند نمازهای عید و نماز جمعه نیز در این صحن برگزار می‌شد.
• صحن حضرت فاطمه زهرا (س): این صحن، بزرگ‌ترین صحن سرپوشیده در مکان‌های زیارتی جهان اسلام است که در ضلع غربی حرم، از پشت ضریح تا مقام امام سجاد (ع) امتداد دارد. این مجموعه عظیم با مساحتی حدود ۱۴۰٬۰۰۰ متر مربع، شامل بخش‌هایی برای عبادت، آموزش، کتابخانه و خدمات زائران می‌شود. طراحی آن توسط معماران ایرانی انجام شده است و جلوه‌ای مدرن و باشکوه دارد.

  

• صحن امام خمینی (ره): این صحن، از صحن‌های توسعه‌یافته و جدید اطراف حرم است که به احترام بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران نام‌گذاری شده است. این صحن، برای برگزاری مراسم‌های مذهبی و سخنرانی‌های عمومی استفاده می‌شود و نقشی مهم در مدیریت جریان زائران و تجمع‌های معنوی دارد.
• صحن قاضی‌الحاجات: این صحن از فضاهای فرعی ولی محبوب در اطراف حرم امام علی (ع) محسوب می‌شود که به‌نیت حاجت‌روایی زائران بنا شده و محل خواندن دعا و نیایش است. این صحن با طراحی ساده ولی روح‌نواز خود، بسیار موردتوجه زائرانی قرار می‌گیرد که برای طلب حاجت به نجف می‌روند.
• حسینیه صحن: این قسمت در بخش شمالی صحن اصلی قرار دارد و به‌عنوان فضای استراحت زائران استفاده می‌شود. این حسینیه وضوخانه‌ دارد و مشرف به ایوان سوم صحن اصلی است. ساختمان آن با کمک خیرین ساخته شده است؛ همچنین، پس‌از سال‌ها متروک بودن و پس‌از سقوط رژیم صدام، بازسازی شد.

مسجد الراس حرم امام علی (ع)

مسجد الراس از بناهای تاریخی و برجسته در حرم علوی است که در ضلع غربی صحن اصلی قرار دارد. این مسجد به‌دلیل قرارگیری در جوار سر مبارک آن حضرت، به این نام شهرت یافته است. بنابر گفته شیخ محمد حرزالدین، ساخت اولیه آن، به دوره ایلخانی و به‌دستور غازان‌خان بازمی‌گردد. برخی نیز ساخت آن را به شاه‌عباس صفوی نسبت می‌دهند. این مسجد در دوره‌های مختلف، ازجمله زمان نادرشاه، چندین بار بازسازی شده است.

از نکات مهم درباره مسجد الراس، عظمت معماری آن، وجود محراب‌های نفیس با کاشی‌های میناکاری و درهای مشرف به رواق اصلی حرم است. برخی از روایات، این مسجد را محل دفن موقت سر مبارک امام حسین علیه‌السلام می‌دانند که توسط غلامی وابسته به اهل‌بیت، از شام به نجف منتقل شد؛ همچنین، این مسجد زمانی محل اقامه نماز اهل سنت در اعیاد بود. در دوره عثمانی و بعداز آن نیز بازسازی‌های متعددی در آن انجام گرفت و امروز به‌عنوان یکی از آثار مهم زیارتی و تاریخی در حرم علوی شناخته می‌شود.

گنبد و گلدسته‌ های حرم امام علی (ع)

گنبد و گلدسته‌های حرم امام علی (ع)، نمادی از هنر، تاریخ و ایمان شیعیان به شمار می‌روند. گنبد حرم با پوشش طلایی و تزیینات داخلی خیره‌کننده‌اش، جلوه‌ای بی‌نظیر دارد و گلدسته‌ها نیز مانند ستون‌هایی از نور، شکوه و جلال خاصی به ایوان طلا بخشیده‌اند.

تا دوره حکومت نادرشاه افشار، گنبد و گلدسته‌های حرم علوی با کاشی‌های سبز و آبی‌رنگ دوره صفویه تزیین شده بودند؛ اما نادرشاه هنگام زیارت نجف در سال ۱۱۵۶ هجری قمری دستور داد تا کاشی‌کاری‌ها را با خشت طلا جایگزین کنند.

طلاکاری گنبد و گلدسته حرم امام علی (علی) که شکوه و عظمت بیشتری به حرم بخشیده است، در کتیبه‌ای بر ایوان طلا و در اشعار شاعران آن دوره نیز ثبت شده است. این عناصر معماری حرم علوی طی قرون مختلف، بارها مرمت و بازسازی شده‌اند؛ همچنین، ترکیب هنر سنتی ایرانی، سبک هنری صفوی و عناصر اسلامی در آن‌ها، به‌وضوح قابل مشاهده است.

گنبد حرم امام علی (ع)

گنبد حرم امام علی (ع) از داخل، نیم‌دایره‌ای و از بیرون، تخم‌مرغی‌شکل است؛ قطر داخلی آن حدود ۱۳ متر و قطر بیرونی‌اش بیش از ۱۶ متر است. ۱۲ دریچه، نور و هوا را به درون حرم هدایت می‌کنند؛علاوه‌بر این، در پایه گنبد، آیاتی از سوره‌های فجر و نبا را با خط ثلث نگاشته‌اند. این گنبد دوپوش است؛ پوسته بیرونی آن ۴۲ متر و پوسته داخلی‌اش ۳۵ متر ارتفاع دارد و گردنی با ۱۲ پنجره، آن‌ها را به‌هم پیوند می‌دهد.

گنبد حرم امام علی (ع) در طول زمان، چند بار بازسازی شده است. در سال ۱۳۰۴ هجری قمری به‌دلیل شکاف، طلاها برداشته شد و سازه آهنی تقویت و دوباره طلاکاری شد. در سال ۱۳۴۷‌ هجری قمری نیز بخش‌هایی از خشت‌های طلا که سست شده بودند، تعویض شدند. در دوره صدام، کتیبه گریو گنبد، نواری از اشعار فارسی میناکاری‌شده در پایین‌ترین بخش گنبد حرم امام علی (ع)، تخریب شد. پس‌از سقوط رژیم بعث، ستاد بازسازی عتبات، این کتیبه ارزشمند را احیا کرد و عملیات مرمت، مقاوم‌سازی و آبکاری گنبد را به‌دقت انجام داد.

گلدسته‌های حرم امام علی (ع)

حرم علوی دو گلدسته باشکوه دارد که در جهت شمال و جنوب ایوان طلای ضلع شرقی بارگاه، قرار گرفته‌اند. این گلدسته‌ها هرکدام ۳۵ متر ارتفاع دارند و بر پایه‌هایی از سنگ مرمر ساخته شده‌اند که دو متر ارتفاع و بیش از سه متر قطر دارند. در اصل، معماری این مناره‌ها متعلق به دوره صفوی و طراحی شیخ بهایی است؛ اما در سال ۱۱۵۶ هجری قمری و به‌دستور نادرشاه افشار، کاشی‌کاری‌های سبزرنگ آن با خشت‌های طلا جایگزین شد.

گلدسته شمالی حرم امام علی (ع) با آیاتی از سوره جمعه مزین شده است که با عبارت «یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلاه...» آغاز می‌شود. این آیات به‌صورت طلایی روی نوار آبی‌رنگ در یک‌سوم بالایی بدنه گلدسته نوشته شده‌اند. در پایه این گلدسته، شعری پنج‌بیتی از شاعری ناشناس به چشم می‌خورد که پایان طلاکاری را با عبارت «تعالی شانه الله اکبر» و رمز عددی حروف ابجد ۱۱۵۶ هجری، یعنی سال طلاکاری، بیان کرده است.

گلدسته جنوبی حرم امام علی (ع) ادامه آیات سوره جمعه، که روی گلدسته شمالی است، را با کتیبه‌های زرین و زمینه لاجوردی در بر دارد. در این گلدسته نیز شعری عربی از علی بن ابی معالی طباطبایی نگاشته شده است که بیت آخر آن، با رمز «الله اکبر» و تکرار چهارباره‌اش، به همان سال ۱۱۵۶ هجری اشاره دارد. این مناره ۱۲ پنجره دارد که نماد ۱۲ امام معصوم به شمار می‌رود. پنجره‌ای با عبارت طلایی «سعدا عظیما» نیز دیده می‌شود که باز هم به طریقی رمزی، همان سال طلاکاری را تداعی می‌کند.

گلدسته‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که ارتفاع آن‌ها حدود ۱٫۵ متر کوتاه‌تر از گنبد حرم باشد. این تفاوت با طراحی شیخ بهایی برای رعایت اصل «تناسب طلایی» انجام شده است تا ازنظر بصری، عظمت و شکوه گنبد در نگاه بیننده حفظ شود و ترکیب گنبد و گلدسته‌ها، به تعادل و زیبایی بیشتری برسد.

رواق‌های حرم امام علی (ع)

رواق‌های حرم امام علی (ع) از شاهکارهای معماری اسلامی به شمار می‌روند که در دوره‌های مختلف تاریخی ساخته یا بازسازی شده‌اند. رواق روضه که ضریح مطهر را از چهار جهت در بر گرفته است، با ارتفاع ۱۷ متر و دیوارهایی به طول تقریبی ۳۱ متر، مرکزی‌ترین و قدیمی‌ترین رواق حرم به شمار می‌رود.

معماری داخلی رواق روضه با کاشی‌های آبی، آینه‌کاری‌های استادانه و شیشه‌کاری‌های زیبا مزین شده و در سال ۱۳۰۷ هجری قمری نیز بازسازی شده است؛ همچنین، بازسازی دیگری در سال ۱۳۶۹ با تعویض شیشه‌ها و سنگ‌ها انجام شد. پنج درب به رواق روضه راه دارند که هریک، پیشینه و ویژگی خاصی دارند؛ این درب‌ها نقش مهمی در اتصال صحن‌ها به رواق روضه حرم و ضریح دارند.

همه درب‌های رواق روضه در سال ۱۳۷۳ با تزییناتی از آیات قرآن، احادیث و اشعار مذهبی، مزین شده‌اند. درب شمالی از جنس نقره است که مقابل باب الطوسی قرار گرفته و توسط «راجا عبدالقادر کمباشی» وقف شده است. درب جنوبی که روبه‌روی باب القبله قرار دارد، هدیه‌ای ازسوی «حاجیه خانم طخه»، مادر عبدالواحد آل سکر بود. سه درب دیگر در ایوان طلا قرار دارند که شامل یک درب بزرگ مرکزی و دو درب کوچک‌تر در دو سوی آن می‌شود.

درب‌های رواق روضه در ایوان طلا به بخش‌هایی ارزشمند از حرم علوی راه دارند. درب جنوبی به رواقی در زیرزمین متصل است که آرامگاه احمد اردبیلی و هدایای وقفی، در آن نگه‌داری می‌شوند. درب شمالی نیز به حجره‌ای می‌رسد که مدفن علامه حلی در آن قرار دارد.

دیگر رواق مشهور حرم علوی «رواق ابوطالب» نام دارد که در دهه اخیر، به‌منظور توسعه ظرفیت حرم و افزایش فضای نمازگزاری بنا شد. ساخت رواق ابوطالب در سال ۱۳۸۴ آغاز و در سال ۱۳۹۰ تمام شد و در پی افزایش چشمگیر زائران، بخشی از دارالضیافه، مسجد الراس و ساباط قدیم نیز به این رواق اختصاص یافت. محراب جدید در همان مکان محراب ایلخانی ساخته شد و محراب قدیم با نام «البریق المعدنی» در خزانه نگهداری می‌شود.

رواق ابوطالب در ضلع غربی حرم و کنار صحن و شبستان حضرت زهرا (س) ساخته شده است. رواق ابوطالب با مساحتی ۱٬۲۰۰ متری، گنجایش حدود ۲٬۵۰۰ نفر را دارد و معماری آن شامل ۱۴ گنبد کوچک، آینه‌کاری گسترده و ۲۴ ستون مزین به ۹۶ نام از اسما حسنی می‌شود. ۱۴ گنبد این رواق نماد چهارده معصوم (ع) است.

شبستان حضرت زهرا (س)

شبستان حضرت زهرا (س) از مهم‌ترین و گسترده‌ترین طرح‌های توسعه حرم امیرالمومنین (ع) به شمار می‌رود که با هدف افزایش فضای زیارتی، عبادی و فرهنگی ساخته شده است. این شبستان در ضلع غربی حرم، پشت رواق ابوطالب و در امتداد صحن فاطمی قرار دارد؛ همچنین، این شبستان با مساحت تقریبی ۱۴۵٬۰۰۰ متر مربع، از بزرگ‌ترین پروژه‌های معماری مذهبی در جهان اسلام محسوب می‌شود.

طراحی شبستان حضرت زهرا (س) با الهام از معماری اسلامی-ایرانی و بهره‌گیری از هنرهای اصیل و سنتی‌ای چون مقرنس‌کاری، گچبری، آینه‌کاری، کاشی‌کاری معرق و خطوط تذهیبی انجام شده است. فضای این شبستان شامل چندین بخش می‌شود که هریک، کارکردی خاص دارد؛ بخش‌هایی ازجمله سالن‌های بزرگ نماز، فضاهای فرهنگی و آموزشی، کتابخانه، سالن اجتماعات و بخش‌هایی برای استراحت و پذیرایی از زائران.

برای شبستان حضرت زهرا ورودی‌های متعددی طراحی شده است که امکان دسترسی آسان از خیابان‌های اطراف و صحن‌های داخلی را فراهم می‌کند. این شبستان ظرفیت پذیرش ده‌ها هزار زائر را دارد و به‌گونه‌ای طراحی شده است که در مناسبت‌های بزرگ مانند ایام زیارتی ویژه یا مراسم عبادی جمعی، محل اصلی تجمع و عبادت زائران باشد.

در ساخت شبستان حضرت زهرا از مصالح باکیفیت و تزیینات هنری بهره گرفته شده است تا هم استحکام بنا حفظ شود و هم روح زیبایی‌شناسی اسلامی در آن جاری باشد. سقف‌های بلند با طاق‌هایی زیبا، ستون‌های عظیم مزین به آیات و اسامی مقدس، نورپردازی هنرمندانه و تهویه طبیعی و مکانیکی، از ویژگی‌های برجسته آن هستند. در کنار این‌ها، توجه ویژه‌ای به خدمات رفاهی زائران شده است و بخش‌هایی برای کودکان، سالمندان و معلولان نیز در نظر گرفته شده است.

ایوان های حرم امام علی (ع)

صحن اصلی حرم مطهر امام علی (ع) از بخش‌های برجسته معماری این مکان مقدس است که اطراف آن، ایوان‌هایی با کارکردهای مذهبی، علمی و تاریخی بنا شده‌اند. اطراف این صحن، پنج ایوان اصلی قرار گرفته‌اند که هریک، ویژگی‌ها و تاریخچه خاص خود را دارند و جلوه‌ای از شکوه معماری اسلامی را به نمایش می‌گذارند. در ادامه، با مهم‌ترین ایوان‌های حرم امام علی (ع) آشنا می‌شوید:

• ایوان میزاب الذهب (ناودان طلا): این ایوان در وسط رواق جنوبی و روبه‌روی باب القبله قرار دارد. در طاق این ایوان، آب‌راهی از جنس طلا وجود دارد که آب باران را به‌سمت بیرون هدایت می‌کند. این ویژگی باعث شده است که این ایوان به نام «ایوان ناودان طلا» نیز شهرت پیدا کند. دیوارهای این ایوان با کاشی‌کاری‌هایی زیبا تزیین شده‌اند و از زیباترین بخش‌های حرم به شمار می‌روند.
• ایوان طلا: این ایوان مقابل درب بزرگ شرقی و جلوتر از رواق شرقی واقع شده است. این ایوان طلاکاری‌شده تقریبا ۴۰ متر ارتفاع و ۴۵ متر طول دارد. طلاکاری نمای این ایوان به‌دستور نادرشاه افشار در سال ۱۱۵۶ هجری قمری و هم‌زمان با طلاکاری گنبد و گلدسته انجام شده است. روی دیوارهای این ایوان، نوشته‌هایی به زبان فارسی و سخنانی از امام علی (ع) دیده می‌شود. در مرکز آن، چهل‌چراغی وجود دارد که ناصرالدین‌شاه آن را به حرم هدیه داده است.

• ایوان جنوبی (ایوان الکبیر): این ایوان در بخش جنوبی صحن اصلی قرار دارد و از وسیع‌ترین ایوان‌های حرم علوی است؛ این ایوان به‌دلیل دفن بسیاری از علما و دانشمندان برجسته در این مکان، اهمیت معنوی و تاریخی زیادی دارد.
• ایوان شمالی: این ایوان در سمت غرب نمای شمالی صحن قرار گرفته و مشرف به آن است. با وجود اینکه اطلاعات کمتری نسبت به سایر ایوان‌ها درباره آن منتشر شده است، اما جایگاه آن در ساختار کلی صحن اهمیت ویژه‌ای دارد.
• ایوان العلما: این ایوان در مقابل باب الطوسی واقع شده است و از آثار معماری دوره آل بویه است. ایوان العلما در دوره صفویه بازسازی شد و در زمان نادرشاه افشار با کاشی‌کاری کامل تزیین شد. دلیل نام‌گذاری این ایوان، دفن بسیاری از بزرگان علمی و دینی در آن است.

مدرسه علوم دینی حرم امام علی (ع)

مدرسه علوم دینی حرم امام علی (ع) که به مدرسه غرویه نیز شناخته می‌شود، از مدارس دینی برجسته و قدیمی در جوار صحن مطهر امام علی (ع) به شمار می‌رود که نقش مهمی در آموزش علوم اسلامی در نجف اشرف ایفا کرده است. این مدرسه با حضور علمای بزرگ و طلاب برجسته، از قطب‌های علمی حوزه شیعه به شمار می‌رفته است؛ امروزه از این مکان به‌عنوان حسینیه استفاده می‌شود و به حسینیه زینی نیز شهرت پیدا کرده است.

ساخت مدرسه غرویه به‌دستور شاه‌عباس اول صفوی در سال ۱۰۲۳ هجری قمری و هم‌زمان با احداث صحن جدید حرم امام علی (ع) انجام گرفت. نزدیکی آن به حرم موجب شد به نام «مدرسه غرویه» شهرت پیدا کند. این مدرسه ۵۲ حجره دارد که در طبقه بالای صحن حرم قرار گرفته‌اند. هر حجره، ایوانی مشرف به صحن دارد و پشت آن، راهرویی قرار گرفته است که به پلکان‌ها منتهی می‌شود. این حجره‌ها محل اقامت و تحصیل طلاب علوم دینی بوده‌اند.

در جریان انتفاضه صفر در سال ۱۳۹۷ هجری قمری، طلاب در پیاده‌روی اربعین بر ضد حکومت بعث عراق قیام کردند. پس‌از این قیام، رژیم بعث طلاب را از حجره‌ها اخراج و فعالیت علمی مدرسه غرویه را متوقف کرد. با سقوط حکومت بعث، در سال ۱۴۲۶ هجری قمری، مدرسه در قالب طرح بازسازی حرم امام علی (ع) تخریب شد و با معماری جدیدی در دو طبقه و یک زیرزمین، بازسازی شد. این بازسازی توسط تولیت آستان مقدس علوی صورت گرفت.

اگرچه ایوان‌های جدید مدرسه علوم دینی حرم امام علی (ع) به سبک صفوی ساخته شده‌اند، اما با طراحی نوین ترکیب شده‌اند. پس‌از بازسازی، کلاس‌های حوزه علمیه در این مدرسه با حضور علمای برجسته‌ای مانند شیخ محمدباقر ایروانی و شیخ هادی آل‌ راضی، از سر گرفته شد.

مدرسه غرویه اکنون دو ورودی دارد: یکی به‌سمت خارج صحن و دیگری به‌سمت ایوان سوم در ضلع شرقی صحن. این ساختار، دسترسی آسان و ارتباط مستقیم با حرم مطهر را برای طلاب فراهم کرده است.

بخش های دیگر حرم امام علی (ع)

در جریان توسعه حرم مطهر امام علی (ع) و ساخت صحن حضرت زهرا (س)، فضاهای جدیدی به مجموعه افزوده شد که جنبه‌های علمی، فرهنگی و خدماتی این مکان را تقویت کرده‌اند؛ ازجمله این فضاها می‌توان به کتابخانه، موزه و سالن‌های همایش اشاره کرد که هریک نقش مهمی در گسترش فعالیت‌های فرهنگی دارند.

• کتابخانه حرم امام علی (ع): کتابخانه حرم در سال ۱۴۰۰ شمسی در صحن حضرت زهرا (س) افتتاح شد. این کتابخانه پنج‌طبقه با مساحت ۳۷٬۰۰۰ متر مربع، ظرفیت نگهداری از ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ جلد کتاب را دارد. در این کتابخانه، بخشی ویژه برای نگه‌داری کتب خطی در نظر گرفته شده است؛ همچنین، یک طبقه از آن به مرکز احیا و مرمت نسخه‌های خطی اختصاص داده شده است؛ علاوه‌بر این، کتابخانه حرم، سالن اجتماعات و همایش دارد.
• موزه حرم امام علی (ع): موزه جدید حرم در صحن حضرت زهرا (س) و کنار کتابخانه آن قرار دارد. این موزه ۶ طبقه شامل آثار ارزشمند تاریخی، هدایای پادشاهان و نسخه‌های خطی نادر می‌شود. یکی از نسخه‌های برجسته، قرآن کوفی منسوب به امام علی (ع) است. موزه در تاریخ ۱۳ رجب ۱۴۴۶ قمری افتتاح شده است.
• سالن‌های همایش و فضاهای فرهنگی: این بخش‌ها در صحن حضرت زهرا (س) واقع شده‌اند و شامل سالن‌های اجتماعات برای برگزاری نشست‌ها و همایش‌های فرهنگی و مذهبی می‌شوند.
• مهمانسرا و رستوران: مهمان‌سرا و رستوران حرم امام علی (ع) در زمینی به مساحت ۴٬۴۰۰ متر مربع و زیربنایی به مساحت ۱۴٬۵۰۰ متر مربع ساخته شده است. این مجموعه توانایی پخت و تهیه ۱۰٬۰۰۰ وعده غذایی در هر وعده را دارد. مهمان‌سرا نیز به‌منظور ارائه خدمات به زائران و میهمانان حرم طراحی شده است و امکانات رفاهی مناسبی دارد.

مقبره‌ اشخاص مشهور در حرم امام علی (ع)

حرم مطهر امام علی (ع) فقط زیارتگاه نخستین امام شیعیان نیست، بلکه شخصیت‌های برجسته‌ای از انبیا، علما و مراجع بزرگ شیعه نیز در آن دفن شده‌اند. این ویژگی، جایگاه علمی و تاریخی حرم را دوچندان کرده است.

براساس نقل علامه مجلسی در کتاب حیوه القلوب: حضرت آدم (ع) و حضرت نوح (ع) در داخل ضریح امام علی (ع) به خاک سپرده شده‌اند. در طول قرن‌های گذشته، بسیاری از عالمان برجسته و مراجع تقلید شیعه نیز وصیت کرده‌اند که در فضای حرم امام علی (ع) دفن شوند. آرامگاه‌های آنان اکنون در نقاط مختلف حرم قرار دارد. برخی از این شخصیت‌های مشهور عبارت‌اند از:

• علامه حلی (۶۴۸–۷۲۶ق): فقیه و متکلم برجسته شیعه و از بزرگ‌ترین علمای قرن هشتم هجری.
• مقدس اردبیلی (متوفای ۹۹۳ق): فقیه زاهد و موسس مدرسه دینی در نجف.
• ملا احمد نراقی (۱۱۸۵–۱۲۴۵ق): فقیه صاحب‌نفوذ و نویسنده کتاب‌های فقهی معتبر.
• شیخ مرتضی انصاری (۱۲۱۴–۱۲۸۱ق): از مهم‌ترین فقهای شیعه و بنیان‌گذار اصول فقه جدید.
• میرزای شیرازی (۱۲۳۰–۱۳۱۲ق): صادرکننده فتوای تاریخی تحریم تنباکو و رهبر دینی دوره قاجار.
• سید عبدالله بهبهانی (۱۲۵۶–۱۳۲۸ق): از رهبران جنبش مشروطه ایران.
• محمدحسین نائینی (۱۲۷۶–۱۳۵۵ق): فقیه و نظریه‌پرداز سیاسی، نویسنده کتاب تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله.
• شیخ عباس قمی (۱۲۹۴–۱۳۵۹ق): محدث بزرگ شیعه و نویسنده کتاب مفاتیح الجنان.
• سید ابوالقاسم خویی (۱۳۱۷–۱۴۱۳ق): مرجع تقلید پرنفوذ شیعیان عراق در قرن چهاردهم هجری.

امکانات حرم امام علی (ع)

• وضوخانه: در صحن حضرت زهرا (س) و سه ضلع طرح توسعه، وضوخانه‌های مجهز جهت استفاده زائران ساخته شده‌اند؛ این فضاها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که پاسخ‌گوی جمعیت‌های گسترده باشند.
• سرویس‌های بهداشتی: در ضلع‌های صحن اصلی حرم علوی، سرویس‌های بهداشتی متعددی وجود دارند؛ همچنین، در دو خیابان امام زین العابدین (ع) و امام صادق (ع)، سرویس‌های بهداشتی مجهز به حمام وجود دارد.
• ویلچر: در ورودی صحن حضرت زهرا (س) و ورودی‌های اصلی حرم، خدمات تحویل ویلچر و همراهی افراد سالمند و کم‌توان وجود دارد.
• پارکینگ: پارکینگ طبقاتی حرم در منطقه «الغربیه» با مساحت تقریبی ۶ هکتار، دارای استراحتگاه و فضای مناسب برای توقف خودروهای زائران است.

حقایقی جالب در مورد حرم امام علی (ع)

حرم مطهر امام علی (ع) در نجف اشرف، نه‌تنها مکانی زیارتی و معنوی است، بلکه رازها و حقایق شگفت‌انگیزی نیز دارد که دانستن آن‌ها، دیدی متفاوت به زیارت این حرم می‌بخشد.

انگور حرم حضرت علی (ع)

نقش انگور از طرح‌های برجسته در تزیینات حرم امام علی (ع) است که روی ضریح، ستون‌های چوبی و حتی فرش‌ها دیده می‌شود. این نقش با الهام از روایتی درباره شفای حضرت فاطمه (س) پس‌از خوردن انگور، نمادی از برکت، شفا و کرامت شناخته می‌شود. برخی این نقش را برگرفته از هنر هندی می‌دانند و برخی نیز آن را به جایگاه حضرت علی (ع) به‌عنوان ساقی کوثر و سرچشمه فیض الهی نسبت می‌دهند.

جای انگشت روی ضریح حضرت علی (ع)

از دیگر عجایب حرم امام علی (ع)، «جای انگشت» یا موضع الاصبعین بر روی صندوقچه چوبی داخل ضریح است. بنابر روایتی، مره بن قیس، دشمن اهل‌بیت، با قصد توهین به حرم وارد نجف شد. هنگام حمله به قبر، دو انگشت نورانی از ضریح بیرون آمد و او را به دو نیم کرد. آثار آن واقعه، هنوز بر صندوق چوبی نمایان است و مورداحترام زائران قرار دارد.

تنها حرم بدون پرچم ائمه

از ویژگی‌های منحصربه‌فرد حرم امام علی (ع)، نبود پرچم بر فراز گنبد آن است؛ برخلاف سایر حرم‌های ائمه معصومین (ع) که پرچم‌هایی با مضامین نمادین دارند، گنبد این حرم بی‌پرچم است. در اسلام، پرچم به‌عنوان نمادی از خون‌خواهی استفاده می‌شود؛ از آنجاکه امام حسن (ع) بلافاصله پس‌از شهادت پدر، انتقام او را گرفت، به نصب پرچم برای ادامه خون‌خواهی نیاز نبوده است.

تاج طلایی گنبد حرم امام علی (ع)

تاج طلایی گنبد حرم امام علی (ع) از نمادهای ماندگار و معنادار این مکان مقدس است. این تاج شامل یک کف دست به نشانه پنج تن آل عبا (ع) و چهارده شعاع نور به نشانه چهارده معصوم (ع) است. این سازه در دوره نادرشاه افشار نصب شد و پس‌از مصادره در زمان صدام، بازسازی و در جایگاه خود قرار گرفت.

کندن قبر حضرت علی (ع) توسط حضرت نوح

از روایات شگفت‌انگیز درباره حرم امام علی (ع)، می‌توان به کندن قبر ایشان توسط حضرت نوح (ع) اشاره کرد. طبق برخی از منابع اسلامی، حضرت نوح (ع) پیش‌از وقوع طوفان، به فرمان الهی در منطقه‌ای که امروز نجف اشرف نام دارد، قبری حفر کرد؛ خداوند به او وعده داد که این مکان در آینده محل دفن وصی پیامبر اسلام، حضرت علی (ع)، خواهد بود.

سرکه شدن شراب در حرم امام علی (ع)

از عجایب مشهور حرم امام علی (ع)، ماجرای تبدیل شراب به سرکه در این مکان مقدس است. بنابر روایتی تاریخی، در زمان نادرشاه افشار، وزیر شیعه‌اش برای اثبات کرامت امام علی (ع)، ظرفی شراب را به داخل حرم برد. نادرشاه که همراه او بود، بوی سرکه را استشمام کرد و متحیر شد. این رخداد، نشانه‌ای از عظمت و قداست آن امام شمرده می‌شود.

ناودان طلا حرم امام علی (ع)

ناودان طلا یا «میزاب الذهب» از بخش‌های ویژه و نمادین حرم امام علی (ع) در نجف اشرف است. این ناودان که در ایوان جنوبی و مشرف به صحن مطهر نصب شده است، به‌دستور نادرشاه افشار در سال ۱۱۵۶ هجری قمری و از طلای خالص ساخته شد. ابعاد آن با مفاهیم عددی مقدسی چون ابجد نام علی (ع)، چهارده معصوم و پنج تن آل عبا تطبیق دارد. زائران در زمان بارش باران، زیر این ناودان می‌ایستند و آب جاری‌شده از آن را متبرک می‌دانند.

اطلاعات بازدید از حرم امام علی (ع)

• ساعات بازدید (سال ۲۰۲۵): حرم امام علی (ع) به‌صورت ۲۴ ساعته و در تمام ایام هفته باز است. زائران می‌توانند در هر ساعتی از شبانه‌روز، به زیارت مشرف شوند.
• هزینه بازدید (سال ۲۰۲۵): رایگان

نکات بازدید از حرم امام علی (ع)

بازدید از حرم امام علی (ع) تجربه‌ای روحانی و معنوی است که با رعایت چند نکته کاربردی، می‌تواند پربارتر و آرامش‌بخش‌تر شود. در ادامه، به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم.

• مدت زمان مورد نیاز برای بازدید: برای زیارت و بازدید از بخش‌های مختلف حرم، حداقل ۲ تا ۳ ساعت وقت بگذارید. اگر قصد بازدید از بخش‌هایی مانند موزه و صحن حضرت زهرا (س) را دارید، زمان بیشتری اختصاص دهید.
• بهترین زمان برای بازدید: بهار و پاییز، بهترین فصل‌ها برای سفر به نجف هستند. اگر به‌دنبال فضای خلوت‌تری هستید، روزهای عادی غیرمناسبتی و غیرمذهبی را برای زیارت انتخاب کنید.
• ساعات مناسب برای زیارت: حرم امام علی (ع) به‌صورت شبانه‌روزی باز است. برای تجربه‌ای آرام‌تر و معنوی‌تر، ساعات اولیه صبح یا اواخر شب را انتخاب کنید.
• لباس مناسب: برای زیارت، باید لباس‌های محترمانه و پوشیده بپوشید.
• رعایت آداب زیارت: با نیت خالص، طهارت و احترام به دیگر زائران وارد حرم شوید.
• حمل وسایل شخصی: از آوردن وسایل اضافی خودداری کنید و وسایل شخصی را در محل‌های مخصوص امانات قرار دهید.
• رعایت سکوت: در فضای حرم، سکوت را رعایت کنید و از صحبت کردن بلند پرهیز کنید.
• غذای حضرتی در نجف: غذای حضرتی، غذای متبرکی است که به‌صورت رایگان در مضیف حرم امام علی (ع) بین زائران توزیع می‌شود. دو محل اصلی توزیع غذا وجود دارد: یکی در ابتدای صحن حضرت زهرا (س) و دیگری نزدیک پل ثوره‌العشرین. برای استفاده از غذای حضرتی، باید ازطریق سامانه ثبت‌نام مضیف، برای دریافت ژتون اقدام کنید. توزیع ناهار بین ساعت ۱۱ تا ۱۳ انجام می‌شود و به‌دلیل ظرفیت محدود، بهتر است زود ثبت‌نام کنید.

دیدنی های اطراف حرم امام علی (ع)

قبرستان وادی‌السلام

• آدرس: کشور عراق، شهر نجف، شمال حرم امام علی (ع)، خیابان (20th Street, Najaf, Najaf, Iraq) (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا حرم امام علی: سه کیلومتر (۹ دقیقه با خودرو)

قبرستان وادی‌السلام از بزرگ‌ترین و مقدس‌ترین گورستان‌های مسلمانان در جهان به شمار می‌رود و در شهر نجف، در مجاورت حرم امام علی (ع) قرار دارد. این قبرستان با وسعتی حدود ۱٬۴۸۵ هکتار، محل دفن بیش از ۵٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر است و همچنان ظرفیت پذیرش متوفیان جدید را دارد. در روایات آمده است که ارواح مومنان پس‌از مرگ، به این مکان منتقل می‌شوند و برخی از پیامبران مانند هود و صالح (ع) نیز در آن مدفون‌اند.

قبرستان وادی‌السلام، علاوه‌بر جایگاه معنوی، ارزش تاریخی بالایی نیز دارد. گفته می‌شود تاریخ آن به پیش‌از اسلام، حتی تا زمان ساسانیان یا قبل‌تر بازمی‌گردد. برخی از قبور، اتاقک‌های سنگی و معماری متفاوتی دارند که با گذشت زمان همچنان پایدار مانده‌اند. در این گورستان، مقبره‌های بزرگان و علمای برجسته‌ای چون سید محمدباقر صدر، سید علی قاضی طباطبایی، محمدحسین کاشف‌الغطا و رئیس‌علی دلواری نیز وجود دارد؛ همچنین، مقام‌هایی منسوب به امام مهدی (عج)، امام سجاد (ع) و امام صادق (ع) در این محل دیده می‌شود.

مسجد الحنانه

• آدرس: کشور عراق، شهر نجف، خیابان کوفه (Kufa, Najaf, Najaf Governorate, Iraq) (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا حرم امام علی: حدود سه کیلومتر (۱۰ دقیقه با خودرو)

مسجد الحنانه یا یوحنان، در مسیر بین نجف و کوفه و در شمال نجف قرار دارد و از مکان‌های مقدس مورداحترام شیعیان به شمار می‌رود. این مسجد به‌دلیل وقوع دو رویداد مهم تاریخی و مذهبی، جایگاه ویژه‌ای یافته است. براساس روایت‌ها، در شب تشییع پیکر مطهر امام علی (ع)، هنگام حمل جنازه از کنار این مسجد، ستون یا دیواری در آن مکان از شدت اندوه خم شد و این اتفاق به‌عنوان نشانه‌ای از عظمت این مصیبت تلقی شده است.

روایت دیگری وجود دارد که سر بریده امام حسین (ع) پس‌از واقعه کربلا، هنگام انتقال به کوفه، موقتا در زمین مسجد حنانه قرار داده شد. در این لحظه، ناله‌ای از زمین برخاست که آن را به صدای بچه شتری که مادرش را گم کرده، تشبیه کرده‌اند؛ از این لحظه، نام «حنانه» به معنای ناله‌کننده برای این مسجد انتخاب شد. شیعیان معتقدند که امام صادق (ع) نیز در این مکان نماز خوانده و بر جایگاه معنوی آن تاکید کرده است.

مسجد کوفه

• آدرس: کشور عراق، شهر نجف، خیابان کوفه (Kufa, Najaf, Najaf Governorate, Iraq) (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا حرم امام علی: حدود ۹ کیلومتر (۲۰ دقیقه با خودرو)

مسجد کوفه از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین مسجدهای جهان اسلام است که در فاصله ۱۲ کیلومتری از شمال شهر نجف، در شهر تاریخی کوفه قرار دارد. مسلمانان، به‌ویژه شیعیان، مسجد کوفه را پس‌از مسجدالحرام، دومین مسجد ساخته‌شده در جهان می‌دانند. گفته می‌شود که بنای اولیه این مسجد توسط حضرت آدم (ع) نهاده شده است و بعدها در زمان عمر بن خطاب و به‌دست سعد بن ابی‌وقاص، به‌عنوان مرکز لشکر اسلام بازسازی شد. امام علی (ع) این مسجد را مرکز خلافت خود قرار داد و بسیاری از وقایع مهم دوره خلافت او در این مکان رخ داد.

در طول تاریخ، مسجد کوفه بارها بازسازی شده و نقش مهمی در تحولات سیاسی و مذهبی منطقه داشته است. ازجمله جنایات تاریخی در آن، حمله وهابیان در سال ۱۸۰۲ میلادی و بمباران انگلیسی‌ها در انقلاب ۱۹۲۰ عراق است. پس‌از سقوط رژیم بعث، بازسازی گسترده‌ای توسط جامعه اسماعیلی بهره انجام شد که گرچه جلوه‌ای نوین به مسجد بخشید، اما موجب از بین رفتن برخی از اصالت‌های تاریخی شد. در این مسجد، مقام‌های منسوب به شخصیت‌هایی چون حضرت علی (ع)، مسلم بن عقیل و هانی بن عروه وجود دارد.

خانه امام علی (ع)

• آدرس: کشور عراق، شهر نجف، خیابان کوفه، جنوب غربی مسجد کوفه (Kufa Mosque Garage, Kufa, Iraq) (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تا حرم امام علی: حدود ۱۰ کیلومتر (۲۰ دقیقه با خودرو)

خانه منسوب به امام علی (ع) در شهر کوفه، از اماکن زیارتی موردتوجه شیعیان است که پس‌از سقوط رژیم بعثی، به‌طور کامل بازسازی شد. این خانه، اتاق‌هایی دارد که به امام علی (ع)، فرزندان و اهل‌بیت ایشان نسبت داده شده‌اند؛ این اتاق‌ها شامل اتاق امام حسن و امام حسین (ع) در سمت راست ورودی و اتاقی که پیکر امیرالمومنین (ع) را در آن غصل داده‌اند، می‌شوند؛ این اتاق در سمت چپ ورودی خانه قرار دارد. اتاق‌هایی نیز به حضرت زینب، ام‌کلثوم و ام‌البنین نسبت داده می‌شود.

در انتهای خانه امام علی (ع)، چاهی وجود دارد که گفته می‌شود توسط خود حضرت حفر شده است و زائران برای تبرک، از آب آن می‌نوشند. بااین‌حال، برخی از پژوهشگران درباره صحت انتساب این مکان به امام علی (ع) تردیدهایی مطرح کرده‌اند. دلایل آن شامل اختلاف‌نظر تاریخی درباره محل واقعی سکونت امام، بازسازی‌های مکرر و کوچک بودن فضای خانه می‌شود که انتساب آن را به محل تدریس حسین (ع) یا دفتر کار امام، زیر سوال می‌برد. با این‌حال، این مکان همچنان زیارتگاه عاشقان اهل‌بیت است.