حافظیه شیراز؛ دیاری از شعر، عشق و عرفان

حافظیه شیراز، آرامگاه خواجه حافظ شیرازی، شاعر مشهور قرن هشتم هجری است و این جاذبه از محبوب‌ترین مقصدهای گردشگری شیراز و ایران شناخته می‌شود.

آرامگاه حافظ (Tomb of Hafez)، مقبره یکی از بی‌همتاترین شاعران فارسی‌زبان یعنی خواجه شمس الدین محمد بن بهاءالدین (حافظ شیرازی) است. بنای فعلی مقبره حافظ نیز در دوره پهلوی اول و توسط معمار معروف فرانسوی آندره گدار (Andre Godard) طراحی و احداث شد.

آرامگاه حافظ در سال ۱۳۵۴ شمسی در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید و هرساله مسافران بسیاری از این جاذبه دیدن می‌کنند؛ همچنین، درهای آرامگاه حافظ در تمام فصل‌ها به روی عموم باز است و در تعطیلات نوروز، به‌ویژه لحظه تحویل سال، بیشترین تعداد گردشگر از این آرامگاه بازدید می‌کنند؛ آن‌ها در فضای سرسبز آن قدم می‌زنند و عکس یادگاری می‌گیرند؛ همچنین تفالی به اشعار حافظ می‌زنند و از فروشگاه‌های صنایع‌دستی محوطه سوغاتی می‌خرند. در ادامه، با بوکینگ همراه شوید تا اطلاعات بیشتری درباره این جاذبه توریستی در اختیارتان قرار دهیم.

با بخش‌های مختلف حافظیه آشنا شوید:

• حافظیه کجاست؟
• تاریخچه حافظیه
• معماری حافظیه
• طراح و معمار حافظیه
• بخش های مختلف حافظیه
• دیدنی های اطراف حافظیه 

حافظیه کجاست؟

• آدرس حافظیه: شیراز، منطقه ۳، حدفاصل چهارراه ادبیات و چهارراه حافظیه، خیابان گلستان، رو‌به‌روی ورزشگاه حافظیه (مشاهده روی نقشه)
• تلفن حافظیه: ۰۷۱۳۲۲۸۴۵۵۲
• آثار ملی ایران

اغلب مسافران در شیراز بدون بازدید از حافظیه، شهر را ترک نمی‌کنند. این آرامگاه در سمت جنوبِ دروازه قرآن و شمالِ شیراز قرار دارد و در هر نقطه از شهر که اتاق رزرو کنید، به‌راحتی می‌توانید به این جاذبه توریستی دسترسی پیدا کنید.

مسیر دسترسی به حافظیه

دسترسی به حافظیه با مترو، تاکسی و اتوبوس آسان است؛ در ادامه، هریک از این دسترسی‌ها را بررسی می‌کنیم:

• مسیر دسترسی با اتوبوس: از خطوط اتوبوسی که در چهارراه حافظیه ایستگاه دارند، می‌توان به خط میدان گلستان به‌سمت پایانه نمازی، ایستگاه شهید دستغیب تا نارنجستان، ایستگاه ولیعصر به‌سمت رکن‌آباد و زیباشهر و خط ایستگاه میدان کلبه به‌سمت خیابان ارم اشاره کرد.
• مسیر دسترسی با مترو: اگر قصد دارید با مترو راهی حافظیه شوید، باید با خط ۲ مترو به ایستگاه متروی زندیه بروید. ازآنجاکه ایستگاه متروی زندیه تا حافظیه حدود ۳ کیلومتر فاصله دارد، بهتر است در ادامه مسیر، با اتوبوس‌های پایانه شهید دستغیب راهی آرامگاه حافظ شوید یا تاکسی بگیرید.
• مسیر دسترسی با تاکسی: برای دسترسی به حافظیه با تاکسی، کافی است به فلکه گاز مراجعه کنید. در این فلکه، تاکسی‌های بسیاری به مقصد حافظیه وجود دارند.
• مسیر دسترسی با خودرو شخصی: اگر از سمت مرودشت به شیراز سفر ‌کنید، دروازه قرآن را در ورودی شهر مشاهده می‌کنید؛ بعداز عبور از دروازه قرآن، به خیابان آیت‌الله ربانی وارد شوید و پس‌از آن، به‌طرف خیابان ربانی حرکت کنید؛ با عبور از میدان قائم، به‌سمت چپ بپیچید و به خیابان آزادی وارد شوید؛ در ادامه مسیر، به آرامگاه حافظ خواهید رسید. توجه کنید که اگر با خودرو شخصی خود راهی شیراز می‌شوید، برای بازدید از این جاذبه،‌ می‌توانید در یکی از پارکینگ‌های عمومی نزدیک حافظیه، خودروی خود را پارک کنید؛ چراکه این مجموعه پارکینگ ندارد.

تاریخچه حافظیه

حافظ شیرازی، شاعر بلندآوازه ایرانی، در سال ۷۰۵ هجری شمسی در شیراز متولد شد و در سال ۷۶۸ هجری شمسی در این شهر درگذشت. تا ۶۵ سال بعداز درگذشت حافظ، بر مزار او مقبره‌ای ساخته نشده بود؛ اما در دوران تیموریان، فرماندار فارس دستور داد تا آرامگاهی بر قبر این شاعر معروف احداث کنند. این آرامگاه اولیه، به‌شکل بنایی گنبدی ساخته شده بود و حوضی بزرگ مقابل بنا قرار داشت. با به سلطنت رسیدن شاه عباس صفوی، بنای این مقبره مرمت و به‌سازی شد؛ همچنین در زمان افشاریان، به فرمان نادرشاه افشار، مقبره حافظ دوباره بازسازی و تعمیر شد.

در دوران زندیه، کریم‌خان دستور داد تا محوطه آرامگاه حافظ را گسترش دهند؛ باغی سرسبز به آن اضافه کنند و دورتادور آن را دیوار بکشند؛ همچنین، بارگاهی با ۴ ستون سنگی نیز مقابل مقبره بسازند. از دیگر تصمیمات کریم‌خان زند این بود که سنگ قبری مرمری نیز بر مزار حافظ قرار دهند. این سنگ قبر سفیدرنگ، همان سنگ قبری است که امروز در حافظیه با آن مواجه می‌شوید.

در زمان حکومت قاجار، حاکم فارس آرامگاه حافظ را بازسازی کرد و حاکم بعدی نیز فرمان داد تا ضریحی از جنس آهن و چوب اطراف مزار حافظ شیرازی بسازند. در سال ۱۳۱۰ نیز استاندار فارس، برای مرمت و بهبود وضعیت حافظیه، اقداماتی انجام داد؛ برای مثال، سردری سنگی در ضلع جنوبی حافظیه ساخت؛ در ضلع شمالی این مجموعه، نارنجستان را احیا کرد و خیابان گلستان امروزی (خراباتی قدیم) را مقابل آرامگاه حافظ بنا کرد. درنهایت، بنای فعلی مقبره حافظ شیرازی، به‌ دستور وزیر آموزش‌وپرورش دوره پهلوی و به طراحی آندره گدار فرانسوی، احداث و در سال ۱۳۱۶ برای عموم بازگشایی شد.

معماری حافظیه

معماری حافظیه مانند اشعار حافظ، زیبا و دل‌نشین است؛ به‌صورتی که نه‌تنها گردشگران، بلکه بسیاری از شهورندان نیز اوقات‌فراغت خود را در حافظیه سپری می‌کنند. مجموعه حافظیه حدود ۲ هکتار مساحت دارد و ۲ بخش اصلی صحن شمالی و جنوبی را در بر می‌گیرد. این ۲ صحن اصلی، توسط تالاری با ۵۶ متر مساحت از یکدیگر جدا شده‌اند. این تالار از ۲۰ ستون سنگی با ۵ متر ارتفاع ساخته شده است. مقبره حافظ نیز در صحن شمالی قرار گرفته است.

صحن شمالی حافظیه، ازنظر نمادشناسی بسیار جذاب است؛ چراکه در این بخش، نمادهایی از دنیای ملکوت دید می‌شود؛ برای مثال، ۸ درِ ورود و خروج نمادی از ۸ درِ بهشت هستند. بخش جنوبی آرامگاه حافظ نیز دنیای مادی را به تصویر می‌کشد؛ چراکه هرچه از سمت جنوب به‌ مقبره مرکزی نزدیک می‌شوید و از پله‌های ایوان بالا می‌روید، گویی به معراج می‌رسید و از بندهای نفسانی آزاد می‌شوید. جالب است بدانید نمای بیرونی گنبدی که بر قبر حافظ احداث شده است، شبیه کلاه درویشان و نمادی از آسمان است.

در حافظیه امروزی، علاوه‌بر ۲ صحن اصلی، ۲ بخش شرقی و غربی هم وجود دارد که در ضلع شرقی، آرامگاه خاندان معدل قرار گرفته است و در بخش غربی نیز آرامگاه خاندان قوام را خواهید دید. در حیاط شمالی، ضلع سمت راست، محوطه شرقی به آرامگاه اضافه شده است و دیواری با ۱۴ طاق‌نما دارد. در بخش غربی آرامگاه حافظ هم تعدادی قبر دیده می‌شود که اغلب آن‌ها به عارفان و شاعران دوره‌های مختلف تعلق دارد. این ۲ بخش شرقی و غربی در قدیم امکان بازدید عموم نداشتند؛ اما در سال‌های اخیر، مردم می‌توانند به این ۲ بخش نیز سر بزنند.

طراح و معمار حافظیه

«آندره گدار» فرانسوی، طراح و معمار حافظیه، از بزرگ‌ترین شرق‌شناسان جهان بود که به ایران علاقه خاصی داشت. این هنرمند مشهور، از دانشکده هنرهای زیبای پاریس فارغ‌التحصیل شده بود و در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی برای ساماندهی اداره‌ کل باستان‌شناسی و مرمت بناهای تاریخی، به ایران سفر کرد و حدود ۳۲ سال در ایران ماندگار شد. آندره گدار در سال‌های اقامت خود در ایران، به مقام‌هایی چون ریاست دانشکده هنرهای زیبای تهران و مدیریت اداره‌کل عتیقات رسید و فهرستی از آثار تاریخی ارزشمند ایران تهیه کرد؛ همچنین، اقدامات مثبتی برای حفاظت، مرمت و احیای این بناها انجام داد.

از مهم‌ترین اقدامات آندره گدار می‌توان به ثبت ۳ تپه‌ تاریخی به نام‌های «زیرز»، «سلیمان تپه» و «مازیر» در فهرست نخستین آثار ملی ایران اشاره کرد. ساخت بنای آرامگاه حافظ به‌شکل امروزی و با الهام از معماری اصیل ایرانی نیز از کارهای بسیار مهم و معروف این باستان‌شناس و معمار بزرگ فرانسوی است.

بخش های مختلف حافظیه

حافظیه آرامگاه وسیعی است و بخش‌های متعددی دارد. در ادامه، هریک از این بخش‌ها را معرفی می‌کنیم:

آرامگاه مرکزی حافظیه

گنبدی با ارتفاع ۱۰ متر بر مزار حافظ قرار دارد و نمای خارجی این گنبد، با ورق‌های مسی پوشانده شده است. درگذر زمان، این ورقه‌های مسی به‌دلیل اکسیداسیون به رنگ سبز دیده می‌شوند؛ رنگ‌های درون گنبد آرامگاه حافظیه نیز الهام‌گرفته از نمادهای عرفانی هستند؛ برای مثال، رنگ فیروزه‌ای یادآور بهشت و رنگ قهوه‌ای نماد خاک است؛ همچنین در زیر این گنبد، سنگ مزار حافظ با ارتفاع ۱ متر از سطح زمین دیده می‌شود. روی این سنگ قبر هم اشعار زیبایی از حضرت حافظ حکاکی شده است.

محوطه شمالی حافظیه

در محوطه شمالی حافظیه، آرامگاه مرکزی حافظ، ۲ حوض مستطیل‌شکل و درخت‌های نارنج قرار دارند. این بخش، نمادی از عالم ملکوت است و ۸ درِ ورودی و خروجی (نماد ۸ در بهشت) دارد؛ همچنین، ۸ ستون در آرامگاه حافظ دیده می‌شوند که قرن هشتم هجری را، یعنی قرنی که حافظ در آن زندگی می‌کرده، نشان می‌دهند.

حیاط جنوبی حافظیه

حیاط جنوبی حافظیه، ورودی اصلی آرامگاه حافظ است. در ۲ سمت این ورودی اصلی، باغچه‌هایی پر از گل و ۲ حوض بزرگ وجود دارند. این بخش، نماد مادیات است و زمانی که از ۹ پله ایوان آن بالا می‌روید، گویی به‌سوی ۹ آسمان در حرکت هستید و با نزدیک‌شدن به مزار حافظ، به سیروسلوک عرفانی نیز نزدیک می‌شوید؛ همچنین، هنگام پایین‌آمدن از پله‌های ایوان، شبیه شخصی خواهید بود که در برابر خورشید (همان آرامگاه اصلی) تعظیم می‌کند.

رواق ۴ ستونه (۲۰ ستون) حافظیه

رواق ۴ ستونه حافظیه، مکانی است که حیاط را به ۲ بخش شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند و روی ۱ آب‌انبار قرار گرفته است. این رواق ۲۰ ستون سنگی بلند دارد؛ اما به‌دلیل اینکه ۴ ستون وسط آن در دوران کریم‌خان زند احداث شده، به رواق ۴ ستونه معروف است. در ضلع غربی این رواق هم آرامگاه‌های اشخاص معروفی چون قوام السلطنه، سیاست‌مدار مهم اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، دیده می‌شوند.

مقبره‌های موجود در حافظیه

در حافظیه، مقبره‌های افراد مهمی احداث شده است و شما علاوه‌بر بازدید از مزار حافظ شیرازی، می‌توانید به این مقبره‌ها نیز سر بزنید. در ادامه، به مهم‌ترین مقبره‌های موجود در حافظیه اشاره می‌کنیم:

• محوطه شرقی حیاط شمالی حافظیه: آرامگاه خاندان معدل و فربد، از زمین‌داران بزرگ فارس
• شمال غربی حافظیه: آرامگاه خاندان وی
• محوطه غربی حیاط شمالی حافظیه: مقبره حمید دیرین (بنیان‌گذار انجمن خوش‌نویسان استان فارس)، مهدی حمیدی شیرازی (شاعر، مترجم و استاد دانشگاه)، لطفعلی صورتگر (نویسنده، شاعر و مترجم معاصر)، سید ابوطالب فنایی (نویسنده و شاعر)، نورالدین رضوی سروستانی (از مدرسان موسیقی و آواز اصیل ایرانی)، رسول پرویزی (نویسنده و نقاد ادبی)، جواد مصلح (فیلسوف و اندیشمند معاصر) و عبدالوهاب نورانی وصال (استاد دانشگاه)

اطلاعات بازدید از حافظیه شیراز

پیش‌از مراجعه به آرامگاه حافظ، بهتر است اطلاعات کافی درباره بازدید از این جاذبه به دست آورید تا با چالشی مواجه نشوید. در ادامه، مهم‌ترین اطلاعات بازدید از حافظیه شیراز را در اختیارتان قرار می‌دهیم:

• ساعت بازدید (سال ۱۴۰۳): در بهار از ساعت ۸:۳۰ تا ۲۱:۳۰، در تابستان و پاییز از ساعت ۸:۳۰ تا ۲۱ و در زمستان از ساعت ۷:۳۰ تا ۱۷:۳۰
• هزینه بازدید (سال ۱۴۰۳):‌ برای گردشگران ایرانی مبلغ ۳۰ هزار تومان و برای گردشگران خارجی ۲۵۰ هزار تومان

نکات بازدید از حافظیه

با در نظر گرفتن چند نکته ساده، می‌توانید بازدیدی بی‌دغدغه و خاطره‌انگیز را از حافظیه شیراز تجربه کنید. در ادامه، هریک از این نکات را توضیح می‌دهیم:

• زمان مورد نیاز برای بازدید از حافظیه: برای بازدید از آرامگاه حافظ، بین ۱ تا ۲ ساعت زمان کافی است. این مدت‌زمان به شما اجازه می‌دهد تا در فضای زیبای محوطه گشت‌وگذار و عکاسی کنید؛ همچنین می‌توانید بر مزار حافظ فال بگیرید و از فروشگاه‌های سوغات و آثار هنری موجود در حافظیه دیدن کنید.
• بهترین زمان برای بازدید از حافظیه: فصل بهار ازنظر شرایط آب‌و‌هوایی، از بهترین بازه‌های زمانی برای بازدید از حافظیه است؛ اما در ابتدای این فصل، به‌ویژه در تعطیلات نوروز، حافظیه بسیار شلوغ می‌شود و گردشگران بسیاری از این جاذبه دیدن می‌کنند؛ پس اگر از ازدحام جمعیت فراری هستید، پیشنهاد می‌کنیم پاییز را برای بازدید از آرامگاه حافظ انتخاب کنید؛ زیرا در این فصل، به‌دلیل آغاز فعالیت آموزشی مدارس و دانشگاه‌ها، تعداد گردشگران شیراز و بازدیدکنندگان حافظیه کاهش می‌یابد و شما می‌توانید در آب‌و‌هوای مطبوع و خنکی، به آرامگاه حافظ مراجعه کنید. اگر قصد دارید در مراسم‌های فرهنگی و ادبی حافظیه شرکت کنید، پیشنهاد می‌کنیم در روز ۲۰ مهر، روز بزرگداشت حافظ، به این مجموعه سر بزنید.

دیدنی های اطراف حافظیه

در نزدیکی آرامگاه حافظ، چندین جاذبه دیدنی دیگر وجود دارد که می‌توانید در ۱ روز از آن‌ها نیز بازدید کنید. در ادامه، نزدیک‌ترین مراکز توریستی اطراف حافظیه را معرفی می‌کنیم:

باغ جهان نما

• فاصله تا حافظیه: ۸۵۰ متر (حدود ۱۰ دقیقه پیاده‌روی)

باغ جهان ‌نما (زینت‌الدنیا) از دیدنی‌ترین جاذبه‌های توریستی شمال شیراز است که از قرن هشتم هجری در این مکان وجود داشته است. این باغ، درختان سرسبز و باغچه‌هایی پر از گل‌های رنگارنگ دارد و جوی آبی از میان آن‌ها می‌گذرد؛ همچنین، در باغ جهان نما، عمارت زیبایی دیده می‌شود که دستور ساخت آن را کریم‌خان زند داده بود. دورتادور ساختمان این عمارت ۸ ضلعی، پنجره وجود دارد و در حیاط باغ هم حوض آبی با فواره‌ای قدیمی قرار گرفته است. باغ جهان نما، از بهترین مکان‌ها برای ثبت یادگاری است.

دروازه قرآن

• فاصله تا حافظیه: ۵ کیلومتر (حدود ۲۰ دقیقه پیاده‌روی)

دروازه قرآن یکی از ۶ دروازه‌ تاریخی شهر شیراز است که در سال ۱۳۷۵ به‌عنوان میراث فرهنگی، در فهرست آثار ملی ثبت شده است. این دروازه، در ورودی شیراز و به‌سمت جاده مرودشت و کمربندی قرار دارد. دروازه قرآن، در دوران دیلمیان احداث شد و روی سردر آن، قرآنی قرار گرفت؛ این قرآن، حافظ مسافرانی بود که از این دروازه عبور می‌کردند. این دروازه، در دوره زندیه مرمت و بازسازی شد و اتاق کوچکی بالای بنا، برای نگهداری ۲ جلد قرآن، احداث شد. دروازه قرآن تا سال ۱۳۶۵، مسیر تردد وسایل نقلیه بود؛ اما درحال‌حاضر، تنها محوطه‌ای گردشگری است.

آرامگاه سعدی

• فاصله تا حافظیه: ۳ کیلومتر (۵ دقیقه با خودرو)

آرامگاه سعدی، شاعر نامدار ایرانی، مجاور باغ دلگشا و انتهای خیابان بوستان قرار دارد. این آرامگاه، از پرطرف‌دارترین جاذبه‌های توریستی شیراز است. در آرامگاه سعدی، عمارتی ۸ ضلعی بر مزار سعدی ساخته شده است و قبر این شاعر پرآوازه، زیر گنبدی با کاشی‌های فیروزه‌ای قرار دارد. در محوطه آرامگاه سعدی نیز حوض‌های مستطیلی و باغچه‌های گل‌کاری‌شده وجود دارند که به فضا، طروات و زیبایی مطلوبی بخشیده‌اند؛ به‌علاوه، روبه‌روی رواق اصلی آرامگاه سعدی، حوض سکه قرار گرفته است؛ برخی از مردم، عقیده دارند با پرتاب کردن سکه در این حوض، آرزو و حاجتشان برآورده می‌شود.

مسجد نصیرالملک

• فاصله تا حافظیه: ۴ کیلومتر (۵ دقیقه با خودرو)

مسجد نصیرالملک یا مسجد صورتی، از زیباترین جاذبه‌های توریستی ایران است و قدمت آن به دوران قاجاریه می‌رسد. این مسجد زیبا در خیابان لطفعلی‌خان زند قرار دارد و به دستور یکی از بزرگان سلسله قاجار، یعنی میرزا حسن‌علی (نصیرالملک)، ساخته شد. سردرِ ورودی مسجد نصیرالملک، طاق‌نمای بزرگی دارد و به کاشی‌های هفت‌رنگ مزین شده است. این مسجد، ۲ شبستان شرقی و غربی نیز دارد؛ همچنین جالب است بدانید شیشه‌های مشبک فضای داخلی شبستان‌های مسجد نصیرالملک، هنگام روز و با تابش نور خورشید، فضای رنگارنگ و زیبایی ایجاد می‌کنند که برای عکاسی سوژه جذابی هستند.

باغ ارم

• فاصله تا حافظیه: ۵ کیلومتر (کمتر از ۱۰ دقیقه با خودرو)

باغ ارم، از زیباترین باغ‌های ایران است و در فهرست آثار ملی ایران و میراث جهان به ثبت رسیده است. باغ ارم، از دوران سلجوقیان وجود داشته است و عمارت اصلی آن، توسط ایلخانان قشقایی در دوران قاجار احداث‌ شد. این باغ گیاه‌شناسی، گل‌ها و درختان متنوع و زیبایی دارد و چند بنای تاریخی و جذاب در آن دیده می‌شود؛ همچنین، در وسط پیاده‌رو اصلی باغ ارم که از مقابل استخر بزرگ باغ آغاز می‌شود، جوی آبی روان است. در این مرکز توریستی، می‌توانید لباس‌های سنتی استان فارس را کرایه کنید و در عمارت تاریخی و محوطه سرسبز باغ، عکس‌های زیبایی بگیرید.