چهارشنبه سوری؛ جشنی باستانی در آستانه بهار

چهارشنبه‌ سوری یکی از جشن‌های کهن ایران باستان است که در شب آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود. در طول این جشن، مردم با برپا کردن آتش با سرما و سیاهی زمستان وداع می‌کنند و به استقبال بهار می‌روند. 

در ایران باستان در روزهای پایانی فصل زمستان و ابتدای بهار، مراسم و آیین‌های مختلفی برگزار می‌شد که بسیاری از آن‌ها اکنون به دست فراموشی سپرده شده است؛ اما آیین چهارشنبه سوری با وجود همه تغییرات، همچنان تا به امروز پابرجا مانده است. در چهارشنبه ‌سوری، مردم با آتش افروختن، از خورشید برای گرمابخشی دعوت می‌کنند؛ همچنین، با پریدن از روی آتش، سرما را از وجود خود دور می‌کنند و برای ورود به فصل کار و گرما آماده می‌شوند.

برگزاری چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران با آیین‌ها، خوراکی‌ها و مراسم ‌مخصوصی همراه است. برخی از مردم در کنار جشن و پای‌کوبی در این مراسم، به‌صورت دسته‌جمعی آش می‌پزند، خانه‌تکانی می‌کنند، در گوشه‌های خانه اسپند روشن می‌کنند و برخی دیگر به یاد درگذشتگان به آرامگاه‌ها می‌روند و سفره‌ای از تنقلات پهن می‌کنند. آیین چهارشنبه ‌سوری، یکی از زیباترین مراسم‌ به‌جامانده از گذشته است که امروزه به‌صورت گسترده در سراسر ایران برگزار می‌شود.

درباره چهارشنبه سوری بیشتر بدانید:

• چهارشنبه سوری چیست؟
• تاریخچه چهارشنبه سوری
• فلسفه چهارشنبه سوری
• آداب و رسوم چهارشنبه سوری
• غذاها و خوراکی های مخصوص چهارشنبه سوری
• چهارشنبه سوری ۱۴۰۳
• چهارشنبه سوری در مناطق مختلف ایران

چهارشنبه سوری چیست؟

چهارشنبه ‌سوری یکی از جشن‌های باستانی رایج میان اقوام آریایی است که در گذشته به جشن‌های آتش شهرت داشتند. این جشن‌ها با برافروختن آتش برای برپایی سور و شادمانی آغاز می‌شدند. در این مراسم، مردم تنقلات و خوراکی‌های مخصوصی را آماده می‌کردند و تا صبح دور آتش بیدار می‌ماندند.

آتش جایگاهی مقدس و ویژه میان مردم باستان داشت و به باور آن‌ها نمادی از روشنایی، طراوت، پاکی، سلامت، تندرستی و مظهری از خداوند بود. به باور مردم ایران باستان، همه بیماری‌ها، آفت‌ها و زشتی‌هایی که در جهان اهریمنی و تاریکی وجود دارد، با افروختن آتش از میان می‌رود. چهارشنبه ‌سوری را در گذشته با نام «جشن ‌سوری» نیز می‌شناختند؛ این جشن به‌طور معمول در روزهای پایانی سال برگزار می‌شد تا مردم با از میان بردن زشتی‌ها و تاریکی‌ها، به سال جدید قدم بگذارند.

چهارشنبه ‌سوری فرصتی برای دورهمی‌های خانوادگی، تقویت پیوندهای اجتماعی و افزایش امید و نشاط در آستانه سال نو است و در شهرهای مختلف ایران با مراسم و آیین‌های مختلفی اجرا می‌شود. این مراسم یادآور اهمیت نور و روشنایی در فرهنگ ایرانی و حرکتی نمادین برای عبور از تاریکی و دشواری‌های سال گذشته و شروعی دوباره در سال جدید است.

منبع عکس: rouydad24.ir. عکاس: نامشخص

تاریخچه چهارشنبه سوری

چهارشنبه ‌سوری ریشه در آیین زرتشتی دارد. فلسفه و شکل برگزاری این مراسم با تغییر عقاید و نگاه مردم در گذر زمان، دچار تحولات بسیاری شده است. بسیاری از آیین‌هایی که از گذشته به امروز رسیده‌اند، دیگر با آن هدف‌ها و معنای پیشین اجرا نمی‌شوند یا تنها صورتی کلی از آن‌ها باقی ‌مانده است.

پژوهش‌های مختلف، علت برگزاری چهارشنبه سوری را موضوعات گوناگونی می‌دانند. بسیاری از مورخان برای توضیح آیین و تاریخچه چهارشنبه سوری به زمان برگزاری این مراسم که در روزهای پایانی سال است، ارجاع می‌دهند.

بسیاری اعتقاد دارند که چهارشنبه سوری، بخشی از آیین و مراسم‌ مربوط به «جشن فروردگان» است، جشن فروردگان نام جشنی بوده که به مدت ده روز، در روزهای پایان سال برگزار می‌شده ‌است. براساس باور مردم قدیم، ارواح گذشتگان در این ۱۰ شبانه‌روز از جایگاه خود به زمین و میان مردم می‌آیند و زندگی می‌کنند.

یکی از واجب‌ترین کارهایی که مردم باستان در مدت جشن فروردگان انجام می‌دادند، برافروختن آتش روی بام خانه‌ها بود. این جشن همچون بسیاری آیین‌ها با نیایش اهورامزدا و برپایی آتش برگزار می‌شد؛ اما به باور مردم، آتش در این ۱۰ شب، راهنمای ارواح بود تا در دل روشنایی به خانه‌های خود برگردند.

در برخی از شهرها و روستاهای کردستان در شب چهارشنبه سوری، مردم بر بام‌ها یا بلندی‌های اطراف آتش روشن می‌کنند و بسیاری این موضوع را در امتداد آیین کهن فروردگان می‌دانند. در گذشته، سفره‌ای از تنقلات نیز در کنار آتش پهن می‌کردند؛ امروزه، نشانه‌هایی از آن را می‌توان در تنقلات شب چهارشنبه سوری و سفره و خیراتی که در روزهای آخر سال برای درگذشتگان داده می‌شود، مشاهده کرد.

منبع عکس: digikala.com. عکاس: نامشخص

در مراسم فروردگان، تا شب ۲۵ اسفند که فروهرها (ارواح درگذشتگان) به زمین برسند، مردم به حمام می‌روند و خانه‌های خود به‌ویژه اتاق درگذشتگان را تمیز می‌کنند. همچنین، نقل، شیرینی، شمع، گل‌های خوش‌بو و کتاب مقدس را روی سفره‌ای می‌گذارند. در این ایام، مردم کدورت‌ها را فراموش می‌کنند و به صلح و آشتی روی می‌آورند تا روح درگذشتگان از آن‌ها راضی باشد و برایشان طلب برکت کند.

علاوه‌بر آیین فروردگان، در تقویم اوستایی که ۱۲ ماه ۳۰ روزه دارد، ۵ روز به آخرین ماه سال افزوده می‌شود که به آن «پنجه دزیده» یا «بهیزک» می‌گویند. در گذشته، این ۵ روز، مقدس و ایام شادی و تعطیلی بود و هرکدام نام یکی از یا ۵ بخش سروده زرتشت را داشت. به باور زرتشتیان، آفرینش انسان در این ۵ روز رخ می‌دهد و این دوره را با نام گاهنبار همسپتمدم (Hamas-path-maedem) نیز می‌شناسند. جشن اصلی این گاهنبار، پس از ۴ روز آماده‌سازی، در روز پنجم آن برگزار می‌شود و آتش‌‌افروزی و شادی بسیاری در آن جریان دارد.

برخی از مورخان با پیگیری ریشه‌های چهارشنبه سوری به این آیین باستانی می‌رسند و بر این باورند که به‌تدریج براساس تحولات تاریخی و فرهنگی، چهارشنبه سوری از میان این مراسم‌ متولد شده است.

 به باور بسیاری از تاریخ‌پژوهان، آنچه ما امروز از چهارشنبه ‌سوری می‌شناسیم، امتداد همان جشن‌های آتش است که در روزهای پایانی سال برگزار می‌شدند. این جشن‌ها در دوران اسلامی با شکل‌گیری تقویم و روزهای هفته به‌صورت امروزی، به آخرین چهارشنبه سال موکول شده است.

بسیاری از مراسم‌ و باورهای رایجی که امروز میان ما در جریان است، همچون اهدای نذر برای آرامش روح درگذشتگان، رفتن به مزار درگذشتگان در روزهای پایانی سال و آتش افروختن روی بام خانه‌ها در بسیاری از روستاها، ریشه در همان آیین‌های گذشته دارد.

فلسفه چهارشنبه سوری

در گذشته، در روزهای پیش از نوروز، گروهی از مردم که آن‌ها را با نام آتش‌افروزان می‌شناختند، به شهرها و روستاهای مختلف می‌رفتند و به مردم آمدن بهار را نوید می‌دادند. آتش‌افروزان هنرمندانی توانا بودند که با برگزاری نمایش‌های خیابانی و خواندن آوازهای شورانگیز، فضایی شاد ایجاد می‌کردند تا مردم بر غم‌ها و افسردگی‌ها چیره شوند. در واقع، فلسفه چهارشنبه ‌سوری همچون بسیاری از آیین‌ها که از گذشته برای ما به یادگار مانده است، غلبه بر نیروهای اهریمنی و حرکت به‌سمت نوزایی و روشنایی بود.

آتش‌افروزان که با نام «زنان و مردان شادی‌بخش» نیز شناخته می‌شدند، از ۷ روز مانده به نوروز تا ۲ هفته پس از آن به شهرهای مختلف می‌رفتند و بعد از تاریک شدن هوا، ده‌ها آتش در سراسر شهر برپا می‌کردند و آن‌ها را تا برآمدن خورشید روشن نگاه می‌داشتند.

آتش در روزهای مانده به نوروز، نمادی از روشنایی، نیروی مهر میترا (خدایان باستان) و دوستی بود. به‌طور معمول، دختر‌ها و پسرها گرد آتش جمع می‌شدند و به سرودخوانی و پای‌کوبی می‌پرداختند و از روی آتش می‌پریدند.

امروزه، شاید تنها نشانه‌های کوچکی از شادی‌افروزان باقی‌مانده باشد که می‌توان آن را در قامت «خواجه پیروز» یا «حاجی فیروز» در خیابان‌های شهر جست‌وجو کرد.

منبع عکس: Borna.news. عکاس: نامشخص

از دیگر افسانه‌های رایج درباره چهارشنبه سوری، افسانه «خاتون چهارشنبه» در استان‌های گیلان و شهرهای دیلم، خطه آذربایجان و میناب است. به باور گروهی از مردم، خاتون چهارشنبه، بانویی زیبا است که در چاه‌های آب زندگی می‌کند و از سرنوشت انسان‌ها آگاه است. بسیاری او را نماینده اسطوره آب می‌دانند. در شب چهارشنبه‌ سوری، اگر کسی نیمه‌شب سرش را داخل چاه کند و چند بار نام او را بخواند، خاتون از او می‌خواهد گیسویش را بگیرد و بیرون بکشد. اگر فرد شجاعت این کار را داشته باشد، آرزویش برآورده می‌شود؛ اما اگر بترسد، خاتون بیرون آمده، سیلی محکمی به او می‌زند و ناپدید می‌شود.

در روایت دیگری، خاتون چهارشنبه در چهارشنبه آخر سال از چاه بیرون می‌آید و به خانه‌ها سر می‌زند. خانه‌های تمیز را برکت می‌دهد و خانه‌های کثیف را نفرین می‌کند. زنان ایرانی برای جلب‌نظر او، خانه‌های خود را می‌روفتند بدون اینکه به کسی بگویند، و در چهار گوشه خانه اسفند دود می‌کردند. برخی این رسم را منشأ خانه‌تکانی نوروز می‌دانند.

برای پذیرایی از خاتون، زنان غذایی مانند کوکو با هفت نوع سبزی و خوراکی‌های دیگر را روی ایوان یا کنار چاه می‌گذاشتند. باور بر این بود که خاتون با جامه سفید و کلامی دل‌نشین ظاهر می‌شود. برخی پژوهشگران، این شخصیت افسانه‌ای را با «بابا نوئل» مقایسه کرده‌اند، چراکه علاوه‌بر افسانه‌بودن این شخصیت، او نیز در زمان مشخصی از سال ظاهر می‌شود و هدیه‌ای نمادین (برکت یا نفرین) می‌دهد.

فلسفه نام گذاری چهارشنبه سوری

چهارشنبه ‌سوری در گذشته و میان مردم باستان به نام امروزی خود شهرت نداشت و برگزاری آن در پیوند با آیین‌ها و مراسم مربوط به جشن فروردگان و جشن آغاز پنجه بود. در واقع، نخستین بار این نام را می‌توان در کتاب «تاریخ بخارا» در نیمه اول قرن چهارم هجری دید؛ تا پیش از این، اثری از نام چهارشنبه ‌سوری یا جشن سوری در دیگر منابع وجود ندارد.

چهارشنبه ‌سوری در دوره ساسانیان به «شب سوری» شهرت داشت. سوری در زبان پهلوی به‌صورت «سوریگ» به معنای سرخ‌رنگ نوشته می‌شد. از آن جهت، چنین نامی روی چهارشنبه ‌سوری گذاشته بودند که اصلی‌ترین بخش آن، روشن نگاه داشتن آتشی سرخ‌رنگ بود.

آنچه می‌توان به‌صورت قطعی درباره چهارشنبه ‌سوری مطرح کرد، عدم برگزاری آن در آخرین چهارشنبه سال است؛ چراکه در ایران باستان، هر روز نامی برای خود داشت و نام‌گذاری‌های مرسوم امروزی برای روزهای هفته، بعد از ورود اسلام و با آمدن تقویم عربی شکل گرفت. به احتمال بسیار، در سالی که جشن سوری به‌صورت گسترده برگزار شد، روز جشن با چهارشنبه‌ هم‌زمان شده بود.

ازآنجایی‌که در سنت اعراب، چهارشنبه‌ها نحس و نامبارک محسوب می‌شد، از آن به بعد جشن سوری را به‌جای روزهای پایانی سال در آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌کردند و به شادی می‌پرداختند تا این نامبارکی از بین برود. از این تاریخی که زمان آن دقیقا مشخص نیست، ما چهارشنبه ‌سوری را با این نام جشن می‌گیریم.

آداب و رسوم چهارشنبه سوری

آتش افروزی

از شناخته‌شده‌ترین رسم‌های چهارشنبه‌ سوری، آتش افروختن است. این رسم به‌صورت گسترده در بسیاری از شهرهای ایران اجرا می‌شود و خانواده‌ها با برپا کردن آتش و جمع شدن دور آن، این شب را با خوشی و شادی به صبح می‌رسانند.

در گذشته، مردم هر منطقه براساس باورهای خود ۳، ۵ یا ۷ بوته آتش در کنار هم روشن می‌کردند. امروز که جمع‌آوری بوته‌های خار و هیزم در فضای شهری امکان‌پذیر نیست، از چوب، زغال و آتش مصنوعی استفاده می‌کنند. برخی که به ۳ اصل اساسی زرتشتیان، یعنی «پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک» باور داشتند، ۳ آتش، گروهی دیگر که برپایی آتش را مرتبط با ۵ روز پایانی سال و پنجه دزیده می‌دانستند، ۵ آتش و آن‌ها که سنت آتش را مرتبط با هفت امشاسپندان و تقدس این عدد می‌دانستند، ۷ آتش برپا می‌کردند.

منبع عکس: Fararu.com. عکاس: نامشخص

امروزه، با توجه به تغییر معماری خانه‌ها و شهرها، هر خانواده یک یا چند آتش کوچک برپا می‌کند. در گذشته تا جایی که آتش برای مردم مقدس بود، از روی آن نمی‌پریدند؛ اما بعد از ورود اسلام، سنت پریدن از روی آتش به رسم‌ها افزوده شد و مردم با خواندن شعرهایی همچون «زردی من از تو، سرخی تو از من» از روی آتش می‌پرند. بر طبق باورهای عامیانه، مردم با گفتن این جملات، بیماری‌ها، ناراحتی‌ها و خستگی‌های سال گذشته را به آتش می‌سپارند و برای شروع سال جدید، گرما، شادابی و انرژی را از آتش دریافت می‌کنند.

فال گوش ایستادن

از دیگر مراسم‌ رایج در شب چهارشنبه ‌سوری، فال‌گوش ایستادن است. طبق باور عامیانه، فروهرها (ارواح درگذشتگان) از آینده با خبر بودند؛ به ‌همین دلیل، جوانان زیر بام‌ها و مکان‌های خلوت می‌رفتند و امید داشتند که فروهرها به زمین قدم بگذارند و با آن‌‌ها از آینده‌شان صحبت کنند.

در گذر زمان، رسم فال‌گوش ایستادن به دختران جوانی محدود شد که زمان ازدواج آن‌ها نزدیک شده بود. براساس باورهای عامیانه، چهارشنبه ‌سوری زمانی جادویی و خاص بود که می‌شد با فال‌گوش ایستادن، نشانه‌هایی از آینده را دریافت کرد؛ به ‌همین دلیل، دختران جوان در این شب بدون اینکه کسی متوجه شود در گوشه‌ای از کوچه، پشت دیوار یا کنار درب خانه‌ای می‌ایستادند و به گفت‌وگوهای رهگذران یا ساکنان خانه‌ها گوش می‌دادند و اولین جمله‌ای که می‌شنیدند، تعبیری از سرنوشت و آینده آن‌ها در سال جدید به شمار می‌رفت.

امروزه، دیگر باورهای قدیمی میان مردم رواج ندارد؛ اما در بعضی شهرها و در برخی جمع‌های خانوادگی، سنت فال‌گوش ایستادن به‌صورت نمادین اجرا می‌شود.

فال کوزه

مراسم فال کوزه، یکی از آیین‌های قدیمی چهارشنبه ‌سوری است که بیشتر در شهرهای اصفهان، شیراز، همدان و برخی شهرها و روستاهای خطه آذربایجان رایج بوده است. در این رسم، دختران جوان و زنان مجرد که نیت ازدواج، خوشبختی یا آرزویی در دل داشتند، یک کوزه سفالی را پر از آب می‌کردند.

بعد از پر کردن آن هریک از شرکت‌کنندگان شیء کوچکی مانند انگشتر، سنجاق، مهره یا تکه‌ای پارچه را درون کوزه می‌انداختند. پس از آن، کوزه را نزد زنی خوش‌بخت و خوش‌نام می‌بردند. سپس، دختران به نوبت دست در کوزه می‌بردند و یکی از اشیا را بیرون می‌آوردند و آن زن خوش‌نام در همان لحظه، بیتی از حافظ، فردوسی یا اشعار محلی می‌خواند.

در مراسم فال کوزه، اعتقاد بر این بود که مفهوم شعری که خوانده می‌شود با سرنوشت صاحب شیء ارتباط دارد و نشان می‌دهد که سال آینده برای او چگونه خواهد بود. برخی از خانواده‌ها نیز این مراسم را در کنار آتش اجرا می‌کردند تا همراه با گرمای آتش، بخت و اقبال نیک برای دختران و جوانان خانواده رقم بخورد. این رسم، نمادی از پیشگویی سرنوشت، امید به آینده و طلب شگون و برکت برای سال جدید بود و در گذشته، یکی از بخش‌های اصلی شب چهارشنبه ‌سوری محسوب می‌شد.

کجاوه‌اندازی یا شال‌اندازی

از دیگر رسم‌های کهن مراسم چهارشنبه سوری می‌توان به کجاوه‌اندازی در برخی استان‌ها همچون خطه آذربایجان یا شال‌اندازی در کردستان و تهران اشاره کرد. در این مراسم با کاغذ رنگی، جعبه‌های کوچکی به‌شکل کجاوه درست می‌کنند و به آن ریسمانی می‌بندند. سپس، جوانان به پشت‌بام می‌روند و کجاوه را از کنار پنجره‌ها آویزان می‌کنند. صاحب‌خانه شیرینی، خشکبار یا هر هدیه‌ای که برای این مراسم در نظر گرفته است، درون کجاوه قرار می‌دهد یا در مراسم شال‌اندازی به شال‌ها گره می‌زند. مهم‌ترین بخش این مراسم، مخفی بودن هویت کسی است که شال یا کجاوه را می‌اندازد.

در واقع، رسم کجاوه‌اندازی یا شال‌اندازی، نمادی از دادن هدیه و نذرها به فروهرها است و کسی که شال یا کجاوه را می‌اندازد، همچون ارواح نامرئی است و هدایایی که قرار بود به فروهرها داده شود، به‌صورت تمثیلی به آن‌ها داده می‌شود.

منبع عکس: Hamshahrionline. عکاس: نامشخص

قاشق زنی

قاشق‌زنی از دیگر مراسم‌ چهارشنبه ‌سوری است که فلسفه‌ای همچون کجاوه‌اندازی دارد و در تهران، خراسان و بسیاری از شهرهای ایران رواج دارد. امروزه، این مراسم به‌صورت نمادین توسط گروه‌هایی از مردم به‌ویژه کودکان اجرا می‌شود. قاشق‌زنان نباید شناخته می‌شدند؛ ازاین‌رو، با پارچه‌ای بزرگ یا چادرهای مشکی زنانه، خود را می‌پوشاندند و مقابل درب خانه‌ها می‌رفتند. آن‌ها صحبت نمی‌کردند تا شناسایی نشوند، تنها پیاله خود را به صاحب‌خانه می‌دادند و او نیز با تنقلات، آجیل یا هدایایی که برای آن شب در نظر داشت، پیاله را پر می‌کرد.

غذاها و خوراکی های مخصوص چهارشنبه سوری

چهارشنبه‌سوری نه‌تنها با آتش‌بازی و آیین‌های سنتی همراه است، بلکه خوراکی‌ها و غذاهای متنوعی به‌مناسبت این روز در شهرهای مختلف ایران با روش‌های گوناگون آماده می‌شود. این خوراکی‌ها علاوه‌بر افزودن رنگ‌ها و طعم‌های متنوع به دورهمی‌های خانوادگی، نمادی از برکت، سلامتی و دفع بلا هستند.  

یکی از مهم‌ترین خوراکی‌های چهارشنبه سوری، آجیل مشکل‌گشا است که میان زرتشتیان به لرک (Lork) با هفت مغز شهرت دارد. در باورهای عامیانه آمده است که هرکس این آجیل را تهیه و میان نیازمندان پخش کند، مشکلات و گرفتاری او حل خواهد شد.

به احتمال بسیار، ابتدا آجیل هفت مغز را برای ارواح و مراسم فروردگان آماده می‌کردند تا موجب خشنودی درگذشتگان شود. این آجیل معمولا از هفت میوه خشک ازجمله پسته، بادام، سنجد، کشمش، برگه هلو، انجیر و خرما تشکیل شده است. در گذشته، آجیل هفت مغز را در جشن‌ها و مراسم‌ دیگری همچون گاهنبارها، جشن‌خوانی‌ها و جشن نوزادی نیز پخش می‌کردند.

یکی دیگر از خوراکی‌های معروف چهارشنبه‌سوری، نوعی آش رشته است که پخت آن در بسیاری از مراسم‌ زرتشتی رواج دارد. این آش در جشن تیرگان و در شب چهلم از سال، یعنی ۱۰ اردیبهشت نیز توسط مردم کرمان پخته می‌شد. به‌طور معمول، در چهارشنبه سوری کسی که نذری دارد، اعلام مي‌کند و افراد دیگر به هر اندازه که تمایل داشته باشند در تدارک حبوبات، سبزی و رشته کمک می‌کنند. آش چهارشنبه ‌سوری را به‌صورت جمعی می‌پزند و بین خانواده و همسایه‌ها تقسیم می‌کنند. در باور مردم قدیم، این آش نمادی از برکت و افزایش طول عمر بود.

در استان آذربایجان شرقی، دو نوع آش محبوب ماست و آش شیر برای چهارشنبه سوری درست می‌کنند. آش ماست از ترکیب برنج، سبزی، نخود و ماست محلی و آش شیر از ترکیب برنج، شیر، شکر، زعفران و دارچین درست می‌شود و حالتی شبیه فرنی دارد. مردم بر این باورند که این آش‌ها، بلا و مصیبت را دور می‌کنند.

منبع عکس: Fararu.com. عکاس: نامشخص

در کرمان و یزد، حلیم گندم و کاچی از خوراکی‌های محبوب چهارشنبه ‌سوری محسوب می‌شود. کاچی با آرد گندم، شکر، کره، زعفران، هل و گلاب تهیه می‌شود و حلیم را با گندم، گوشت گوسفند، دارچین و روغن حیوانی طبخ می‌کنند. مردم استان فارس نیز در این شب، انواع شیرینی‌های سنتی مانند نان یوخه (کلوای شیرازی)، رنگینک، مسقطی، حلوای زعفرانی و کاچی تهیه می‌کنند.

در خوزستان، هرمزگان و بوشهر، مردم در شب چهارشنبه ‌سوری سبزی‌پلو با ماهی می‌خورند. در برخی مناطق شمالی ایران، به‌ویژه گیلان و مازندران، این غذا با ماهی‌های محلی مانند ماهی سفید یا ماهی کولی تهیه می‌شود.

سبزی‌پلو در فرهنگ ایران، نماد رشد و طراوت و ماهی، نماد برکت و روزی زیاد برای سال جدید محسوب می‌شود. علاوه‌بر این، مردم گیلان با چهار نوع سبزی، غذایی محلی به نام «ترش‌تره» می‌پزند و گیاه «گزنه» به آن اضافه می‌کنند تا از گرمازدگی و آفتاب‌سوختگی تابستان در امان باشند. ترش‌تره، سیروابیج و کوکو سبزی ازجمله غذاهای رایج در چهارشنبه ‌سوری در گیلان است.

در مازندران، مردم در چهارشنبه سوری «آش چهل‌گیاه» می‌پزند که از ترکیب چهل نوع گیاه دارویی تهیه می‌شود و معتقدند که خوردن آن باعث سلامتی و دفع بیماری‌ها در سال جدید می‌شود. زنان سال‌خورده و آگاه به طب سنتی، مسئول تهیه و جمع‌آوری این گیاهان هستند.

پونه، آویشن، نعناع، گزنه، ترشک، شیرین‌بیان، پرسیاوشان، بابونه، گشنیز، ریواس و گل‌گاوزبان ازجمله گیاهانی است که در طبخ این آش استفاده می‌شود. آش چهل‌گیاه در مقدار زیاد طبخ و بین بیماران، افراد کهن‌سال، زنان باردار و نیازمندان پخش می‌شود. مردم مازندران بر این باورند که خوردن این آش، بدی‌ها و بیماری‌های سال کهنه را از بدن خارج می‌کند و باعث می‌شود انسان در سال جدید پاک و سالم شود.

از دیگر غذاهای مرسوم چهارشنبه سوری در مازندران، «هفت ترشی» است که از هفت نوع ترشی مختلف تهیه می‌شود. مردم معتقدند خوردن این ترشی، باعث دور شدن بلاها و بیماری‌ها در سال آینده می‌شود.

منبع عکس: Blog.okcs.com. عکاس: نامشخص

در سیستان و بلوچستان نیز پختن غذاهای محلی در شب چهارشنبه سوری، بسیار رایج است. از میان محبوب‌ترین این خوراکی‌ها می‌توان به اوشاری (آش محلی سیستانی که با گندم، ماش، سبزی و ادویه‌های محلی درست می‌شود)، چلبک (نان محلی سیستانی که با روغن حیوانی و خرما تهیه می‌شود)، تنورچه (گوشت بره یا گوسفند که در تنور پخته می‌شود) و بلوچی‌پلو (نوعی پلو مخصوص بلوچ‌ها که با ادویه‌های تند و گوشت تهیه می‌شود) اشاره کرد.

در کردستان و کرمانشاه، مردم در شب چهارشنبه ‌سوری شاهدانه، نخود و گندم برشته (گندم بوداده) می‌خورند. این خوراکی‌های ساده و مقوی، نمادی از استقامت و قدرت در برابر سختی‌های سال جدید است. برخی خانواده‌ها همراه با گندم برشته، کنجد و مغز گردو نیز مصرف می‌کنند.

یکی از مهم‌ترین آیین‌های رایج در شب چهارشنبه سوری میان مردم کردستان، خوردن شیربرنج یا پلو است. این مردم باور دارند که در شب چهارشنبه سوری باید عطر خوراک در همه خانه‌ها بپیچد؛ چراکه فروهرها به زمین می‌آیند و اگر بازماندگان خود را شاد ببینند، شاد خواهند شد و در غیر این ‌صورت اندوهگین می‌شوند. در این شب، اگر خانواده‌ای توانایی فراهم کردن برنج را نداشته باشد، همسایه‌ها برای او غذا تدارک می‌بینند.

در بسیاری از شهرهای ایران، پختن حلواهای سنتی یکی از رسم‌های چهارشنبه ‌سوری است. حلوا زعفرانی در اصفهان، حلوا ارده در یزد و حلوا خرمایی در خوزستان ازجمله شیرینی‌های محبوب شب چهارشنبه سوری است.

چهارشنبه سوری ۱۴۰۳

چهارشنبه‌سوری، جشن باستانی ایرانیان، در غروب آخرین سه‌شنبه سال برگزار می‌شود. تاریخ این مراسم در سال ۱۴۰۳، روز سه‌شنبه، ۲۸ اسفندماه است. بیشتر مردم از چند روز قبل از چهارشنبه سوری، خود را برای برگزاری این جشن آماده می‌کنند و براساس آداب‌ورسوم منطقه خود، تنقلات، آجیل و خوراکی‌های محلی تدارک می‌بینند.

چهارشنبه سوری در مناطق مختلف ایران

در کنار آیین‌های مشترک چهارشنبه سوری، برخی شهرها آیین‌ها و مراسمی منحصربه‌فرد در این شب دارند. در ادامه، برخی مراسم چهارشنبه سوری در مناطق مختلف ایران را بررسی می‌کنیم.

در سال‌های اخیر، با توجه به محدودیت برپا کردن آتش در بسیاری از کوچه‌ها و فضاهای شهری، برخی از مردم به فضاهای سبز بیرون شهر و حاشیه رودخانه‌ها می‌روند. در بسیاری از شهرها نیز شهرداری در پارک‌های بزرگ و میدان‌های اصلی شهر، مراسم آتش‌بازی و غرفه‌هایی برای فروش خوراکی و تنقلات برپا می‌کند. علاوه‌بر این، برخی فروشگاه‌ها از ۱ تا ۲ هفته قبل از چهارشنبه سوری، وسایل آتش‌بازی کم‌خطر می‌فروشند.

چهارشنبه سوری در تبریز

مراسم چهارشنبه ‌سوری در تبریز از صبح روز چهارشنبه آغاز می‌شود. جوانان قبل از طلوع آفتاب به کنار جوی آب می‌روند و هفت بار از روی آن می‌پرند و ترانه‌ای به زبان ترکی با متن «آتیل ماتیل چهارشنبه، آینا تکین بختیم آچیل چهارشنبه» می‌خوانند که معادل «زردی من از تو، سرخی تو از من» است. یکی دیگر از آیین‌های جالب تبریزی‌ها، پاشیدن گلاب و آب از پشت‌بام خانه‌ها به روی عابران است که آن را نماد خوشبختی و سعادت می‌دانند.

در شب چهارشنبه ‌سوری در تبریز، رسم دیگری به نام «چهارشنبه لیق» وجود دارد که طی آن پدر و مادر عروس، هدیه‌هایی همچون پارچه یا لباس برای داماد تهیه می‌کنند.

چهارشنبه سوری در خراسان

یکی از مطرح‌ترین آیین‌ها و مراسم‌ چهارشنبه سوری در استان خراسان، کوزه‌شکنی است. در این مراسم، مردم کوزه‌های قدیمی و ظروف شکسته را با نمک، زغال یا سکه پر می‌کنند و سپس، آن‌ها را از پشت‌بام‌ها به کوچه پرتاب می‌کنند. این کار به‌عنوان نماد دور کردن شومی و بلاها از خانه‌ها و افراد شناخته می‌شود؛ نمک برای از بین بردن شورچشمی، زغال برای از بین بردن سیاه‌بختی و سکه برای از بین بردن تنگ‌دستی است.

چهارشنبه سوری در گیلان

مردم گیلان در چهارشنبه سوری برای از بین بردن نحسی و بدشگونی، در کنار دریا و رودخانه دور هم جمع می‌شوند یا به بازار می‌روند و خرید می‌کنند. آن‌ها در این روز، وسایلی همچون آینه، قاشق چوبی، شانه چوبی، گمج  (نوعی از ظروف سفالی پرمصرف و پرطرفدار استان گیلان)، اسپند، جوراب، دستمال و آجیل مشکل‌گشا می‌خرند و اشیا سفالی و شکسته خود را با این کلام «کهنه برود، تازه بیاید» بیرون می‌ریزند. 

در آیین چهارشنبه سوری گیلان، به‌صورت نمادین دختران جوانی را که ازدواج نکرده‌اند، با جارو از خانه بیرون می‌کنند و باور دارند که بخت آن‌ها باز خواهد شد.

مردم گیلان در چهارشنبه سوری، ۳، ۵ یا ۷ دسته از کولوش (ساقه خشک برنج) را آتش می‌زنند و با خواندن آواز محلی «گول گول چهارشنبه» از روی این آتش‌ها می‌پرند. آن‌ها خاکستر آتش را نگه می‌دارند و برای جلوگیری از آفت و بهبود کیفیت محصولات، زیر درختان و داخل خزانه برنج می‌ریزند. برخی نیز براین باورند که خاکستر جنبه درمانی نیز دارد؛ ازاین‌رو بخشی از  آن‌را جدا می‌کنند تا اگر کودکی در شب دل‌پیچه گرفت، درمانش کنند.

کشاورزی پررونق در گیلان باعث شده است که آب، جایگاهی ویژه در فرهنگ مردم این دیار داشته باشد. در گذشته، مردم آبی را که در چهارشنبه سوری از چاه یا رودخانه برمی‌داشتند با آب‌های دیگر مخلوط نمی‌کردند؛ چراکه باور داشتند این آب باعث ترسالی و بهبود کیفیت محصولات می‌شود و از آن برای آبیاری محصولات استفاده می‌کردند. علاوه‌بر این، برخی تکه‌ای چوب برمی‌داشتند و به کنار آب می‌رفتند. سپس، آرزوهای خود را می‌گفتند و چوب را به آب می‌انداختند.

منبع عکس: Modiseh. عکاس: نامشخص

چهارشنبه سوری در کردستان

بسیاری از آیین‌های مرسوم چهارشنبه سوری همچون آتش روشن کردن، فال‌گوش ایستادن، کوزه‌شکنی و شال‌اندازی در شهرهای کردستان اجرا می‌شود. در شب چهارشنبه ‌سوری، مردم کردستان علاوه‌بر افروختن آتش در کوچه‌ها و شادی و پای‌کوبی، همچون گذشتگان به پشت‌بام‌ها و در برخی روستاها به کوه‌ها می‌روند و بر بلندی و تپه‌ها آتش روشن می‌کنند و آن را تا طلوع آفتاب روشن نگه می‌دارند تا مسیر فروهرها روشن بماند.

در کردستان نیز آبی را که در شب چهارشنبه سوری از چشمه می‌گرفتند، به‌صورت جداگانه نگه می‌داشتند؛ چراکه فکر می‌کردند خاصیتی شفابخش دارد. مردم شهرستان گروس کردستان، هیچ‌کدام از وسایل خانه را در این شب به امانت نمی‌دهند؛ چون باور دارند با دادن آن‌ها، برکت آن سال را به بیرون از خانه برده‌اند.

در راستای سنت فال‌گوش ایستادن، در گذشته زنانی که نازا بودند، با قفل بسته به پشت‌بام‌ها می‌رفتند و از روزنه‌ها به حرف باقی خانه‌ها گوش می‌سپردند و هرگاه از خوشی سخنی به میان می‌آمد، می‌گفتند: «ای قفل به نیاز درونی‌ام باز شو»؛ سپس، قفل را باز می‌کردند و با دلی خوش به پایین بازمی‌گشتند. در میان کردهای یارسان نیز زنان آبستن در شب چهارشنبه سوری، تکه‌ای چوب به درون آتش می‌اندازند و باور دارند که هرکس چوبی به درون آتش بیفکند، تلخ‌کامی و زشتی‌ها از زندگی او حذف می‌شود.

 یکی دیگر از مراسم‌ رایج در چهارشنبه ‌سوری در کردستان، تخم‌مرغ ‌شکستن است. در این شب، مردم تخم‌مرغ‌ها را رنگ می‌کنند و هر کسی تخم‌مرغی را در دست می‌گیرد، به‌صورتی که سر آن از مشت بیرون باشد و شخص دیگری با تخم‌مرغ دیگر به آن ضربه می‌زند. تخم‌مرغ هرکسی بر اثر ضربه شکسته شود، باید به دیگری یک تخم‌مرغ بدهد.

یکی از آیین‌های سنتی چهارشنبه ‌سوری در استان کردستان، به‌ویژه شهرستان بیجار، ساخت عروسکی به نام «وی کوله ‌چوارشه‌ مه» یا «عروسک چهارشنبه ‌سوری» است که به‌عنوان بلاگردان خانواده در سال جدید شناخته می‌شود. این عروسک از پارچه‌های رنگی ساخته می‌شود و برای آن چهره‌ای نیز ترسیم می‌کنند؛ به این صورت که سکه‌ای را در پارچه‌ای سفید می‌پیچند و با نخ و سوزن در قسمت بالای پارچه محکم می‌کنند تا به‌عنوان سر عروسک عمل کند. سپس با استفاده از زغال، چهره‌ای روی آن رسم می‌کنند.

در شب چهارشنبه سوری، اعضای خانواده در حیاط یا پشت‌بام خانه آتش می‌افروزند و دور آن جمع می‌شوند. عروسک چهارشنبه ‌سوری همراه با یک پیاز و جارو در دست بزرگ‌ترین فرد خانواده قرار می‌گیرد؛ سپس، هریک از اعضای خانواده از بزرگ‌ترین تا کوچک‌ترین فرد، به‌ترتیب به پیاز گاز می‌زنند و پس از هر بار گاز زدن به آن تف می‌کنند. این فرایند برای جارو و عروسک نیز تکرار می‌شود.

پس از پایان مراسم و پریدن از روی آتش، عروسک، پیاز و جارو را به بیرون از خانه می‌برند. مردم کردستان بر این باورند که این عروسک، بلاها و بیماری‌ها را از خانواده دور می‌کند. این آیین به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

منبع عکس: Isna. عکاس: نامشخص

چهارشنبه سوری در خوزستان و بوشهر

در خوزستان و بوشهر، مردم در چهارشنبه ‌سوری به کنار رودخانه، دریا و نهرهای آب می‌روند و در آب غسل می‌کنند تا بیماری و بلا از آن‌ها دور شود. نواختن موسیقی بومی و اجرای رقص‌های محلی مانند رقص‌های جنوبی با دهل و نی‌انبان، یکی از اصلی‌ترین بخش‌های مراسم چهارشنبه ‌سوری در جنوب ایران است.

چهارشنبه سوری در مازندران

در مازندران نیز در کنار بسیاری از آیین‌های مشترک چهارشنبه سوری، مردم آیین‌های ویژه‌ای را اجرا می‌کنند که یکی از آن‌ها دود کردن اسپند، کندر و چوب مقدس صندل در خانه‌ها است. آن‌ها معتقدند این کار چشم‌زخم و انرژی‌های منفی را دور می‌کند و باعث افزایش برکت و آرامش در خانه می‌شود. علاوه‌بر این، در برخی روستاهای مازندران، چهارشنبه ‌سوری با برگزاری مسابقات کشتی سنتی (لوچو) همراه است. این کشتی‌ها معمولا در میدان‌های بزرگ روستا برگزار می‌شود و جایزه آن، یک قوچ یا مقداری گندم است.

چهارشنبه سوری در فارس

چهارشنبه ‌سوری در استان فارس، به‌ویژه در شیراز، داراب، فسا، کازرون و لارستان، با آیین‌های خاصی شامل روشن کردن آتش، فال‌گیری، کوزه‌شکنی، قاشق‌زنی و اسپند دود کردن همراه است که ریشه در فرهنگ کهن این منطقه دارد. علاوه‌بر این، یکی از خاص‌ترین رسوم مردم فارس در چهارشنبه ‌سوری، گستردن سفره خضر نبی است.

مردم استان فارس باور دارند که حضرت خضر، پیامبری است که به جاودانگی و برکت معروف است؛ بنابراین، این سفره را برای او و به نیت خیر و برکت در سال جدید پهن می‌کنند. در سفره خضر نبی، خوراکی‌های مختلفی قرار می‌گیرد که هرکدام نمادی از سلامتی، پاکی و رونق است.

از میان خوراکی‌های سفره می‌توان به نان و پنیر و سبزی (نماد برکت و زندگی)، ماست (نشانه روشنی و سفیدی)، آجیل و خرما (نماد فراوانی و شیرینی زندگی) و هفت نوع میوه خشک (نمادی از تنوع و برکت) اشاره کرد. همچنین، کاسه‌ای آب که در آن یک برگ سبز یا یک سکه انداخته شده است، برای افزایش برکت و رفع نحسی روی سفره گذاشته می‌شود. برخی از خانواده‌ها در استان فارس، مقداری از این خوراکی‌ها را به نیازمندان یا مسافران می‌دهند؛ زیرا معتقدند این کار موجب افزایش رزق و روزی خواهد شد.

چهارشنبه سوری در سیستان و بلوچستان

مراسم چهارشنبه سوری در سیستان و بلوچستان نیز رونق بسیاری دارد. مردم در این شب، آتش‌های بزرگی درست می‌کنند و هیزم، نمد، گونی و پتوهای قدیمی خود را به آتش می‌اندازند تا نحسی و بدشگونی را از زندگی‌های خود دور کنند.

برخی از مردم بلوچ در شب چهارشنبه ‌سوری به مکان‌های مقدس یا زیارتگاه‌های محلی می‌روند. در برخی روستاهای بلوچستان، زنان و دختران به کنار چشمه‌ها یا رودخانه‌ها می‌روند و مقداری از آب آن را روی بدن خود می‌ریزند تا با پاکی وارد سال جدید شوند. همچنین در برخی مناطق، مردم سنگ‌ریزه‌هایی به آب می‌اندازند و دعا می‌کنند که درد و رنج آن‌ها در آب حل شود.