جایزه معماری آقاخان (Aga Khan Award for Architecture–AKAA) یکی از معتبرترین جوایز معماری در جهان محسوب می‌شود. این جایزه با هدف ارتقای کیفیت زندگی در جوامع مسلمان و ترویج معماری پایدار، فرهنگی و انسانی در نظر گرفته شده است.
در دنیای امروز، که معماری تنها به زیبایی بصری محدود نمی‌شود، جایزه‌هایی مانند «جایزه معماری آقاخان» اهمیتی ویژه یافته‌اند. این جایزه با تمرکز بر جوامعی که مسلمانان در آن حضوری پررنگ دارند، تلاش می‌کند معماری را به ابزاری برای توسعه پایدار، تقویت هویت فرهنگی و بهبود کیفیت زندگی تبدیل کند. جایزه معماری آقاخان، که هر ۳ سال یک‌بار به برندگان اعطا می‌شود، نه‌تنها به طراحی‌های خلاقانه، بلکه به تاثیر اجتماعی و فرهنگی پروژه‌ها نیز توجه دارد.
از زمان تاسیس جایزه معماری آقاخان در سال ۱۹۷۷ توسط آقاخان چهارم، از پروژه‌های متعدد سراسر جهان تقدیر شده است؛ پروژه‌هایی که نه‌تنها از نظر طراحی برجسته هستند، بلکه در زمینه‌های اجتماعی، زیست‌محیطی و فرهنگی نیز تاثیرگذارند. این مقاله به شما کمک می‌کند با بنیاد آقاخان، تاریخچه و موارد دیگر بیشتر آشنا شوید.
هرآنچه باید درباره جایزه معماری آقاخان بدانید:
- معرفی جایزه معماری و بنیاد شبکه توسعه آقاخان
- تاریخچه جایزه معماری و بنیاد شبکه توسعه آقاخان
- موسس جایزه معماری و بنیاد شبکه توسعه آقاخان کیست؟
- هیئت داوران جایزه معماری آقاخان چه کسانی‌اند؟
- جایزه معماری آقاخان به چه آثاری تعلق می‌گیرد؟
- جایزه معماری آقاخان تاکنون به کدام یک از آثار ایرانی تعلق گرفته است؟
- آثار برنده جایزه معماری آقاخان در سال ۲۰۲۵
- جایزه معماری آقاخان چقدر است؟
معرفی جایزه معماری و بنیاد شبکه توسعه آقاخان
منبع عکس: وبسایت Ismailimail.Blog. عکاس: نامشخص
بنیاد شبکه توسعه آقاخان (AKDN) مجموعه‌ای از سازمان‌های خصوصی، نهادهای غیرانتفاعی و بین‌المللی است و با هدف بهبود شرایط زندگی در جوامع محروم و در حال توسعه فعالیت می‌کند. این بنیاد در حوزه‌های مختلف ازجمله آموزش، سلامت، فرهنگ، توسعه اقتصادی و محیط زیست فعال است و در بیش از ۳۰ کشور جهان حضور دارد.
یکی از زیرمجموعه‌های مهم شبکه توسعه آقاخان «بنیاد آقاخان برای فرهنگ» (AKTC) است که مسئولیت اجرای برنامه‌های فرهنگی، ازجمله جایزه معماری آقاخان را بر عهده دارد. این نهاد با تمرکز بر حفظ میراث فرهنگی، توسعه شهری و ترویج معماری بومی، نقشی مهم در ارتقای کیفیت ایفا می‌کند.
بنیاد شبکه توسعه آقاخان با بهره‌گیری از اصول اخلاقی، علاوه‌بر تمرکز بر ساخت‌وساز، همواره به تاثیرات اجتماعی و فرهنگی پروژه‌ها توجهی ویژه دارد؛ همچنین در کنار فعالیت‌های فرهنگی، در زمینه آموزش پیشگام است. دانشگاه آقاخان، آکادمی‌های آقاخان و مراکز آموزشی متعدد در کشورهای مختلف، بخشی از تلاش‌های این شبکه برای ارتقای دانش و توانمندسازی نسل‌های آینده‌اند.
تاریخچه جایزه معماری و بنیاد شبکه توسعه آقاخان
منبع عکس: وبسایت Barakah.Com. عکاس: نامشخص
بنیاد شبکه توسعه آقاخان در سال ۱۹۷۷ تاسیس شد. هدف اولیه این بنیاد، بهبود شرایط زندگی مسلمانان و جوامع اطراف آن‌ها بود؛ اما به‌تدریج دامنه فعالیت‌های این بنیاد گسترش یافت و شبکه توسعه آقاخان به یکی از بزرگ‌ترین نهادهای توسعه‌ای غیردولتی در جهان تبدیل شد.
در دهه‌های اخیر، بنیاد شبکه توسعه آقاخان با تمرکز بر توسعه پایدار، پروژه‌هایی در زمینه‌های بهداشت، آموزش، محیط زیست و فرهنگ اجرا کرده است. امروزه بنیاد آقاخان نه‌تنها در کشورهای اسلامی، بلکه در مناطقی از آفریقا، آسیای مرکزی و جنوب آسیا فعالیت دارد؛ همچنین با همکاری دولت‌ها، نهادهای بین‌المللی و جوامع محلی، در حال اجرای پروژه‌هایی است که تاثیرات بلندمدت و پایدار دارند.
جایزه معماری آقاخان در راستای فعالیت بنیاد و با هدف ارتقای کیفیت معماری در جوامع مسلمان شکل گرفت. این جایزه هر ۳ سال یک‌بار به پروژه‌هایی تعلق می‌گیرد که نه‌تنها از نظر طراحی برجستهاند، بلکه تاثیرات اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی چشمگیری در جوامع مسلمان دارند.
موسس جایزه معماری و بنیاد شبکه توسعه آقاخان کیست؟
منبع عکس: وبسایت The.Akdn. عکاس: نامشخص
جایزه معماری آقاخان و بنیاد شبکه توسعه آقاخان را کریم آقاخان چهارم یا شاهزاده کریم آقاخان بنیان‌گذاری کرده است. او رهبر معنوی شیعیان اسماعیلی نزاری در سراسر جهان و یکی از چهره‌های برجسته در حوزه توسعه فرهنگی و معماری محسوب می‌شود. کریم آقاخان با نگاهی گسترده به نقش معماری در ارتقای کیفیت زندگی، در سال ۱۹۷۷ جایزه معماری آقاخان را پایه‌گذاری کرد. هدف این جایزه، شناسایی و حمایت از پروژه‌هایی است که نه‌تنها از نظر طراحی برجستهاند، بلکه به نیازهای فرهنگی، اجتماعی و زیست‌محیطی جوامع مسلمان پاسخ می‌دهند.
بنیاد شبکه توسعه آقاخان امروزه یکی از گسترده‌ترین نهادهای توسعه خصوصی در جهان به شمار می‌رود. این شبکه مجموعه‌ای از موسسات غیرانتفاعی را در بر می‌گیرد که در زمینه‌های آموزش، سلامت، فرهنگ، توسعه اقتصادی، محیط زیست و معماری در بیش از ۳۰ کشور فعالیت می‌کنند. جایزه معماری آقاخان یکی از برنامه‌های فرهنگی این شبکه است که نقشی مهم در ارتقای معماری معنادار و انسانی در جوامع اسلامی دارد.
کریم آقاخان با تاکید بر ارزش‌های انسانی، مشارکت اجتماعی و حفظ میراث فرهنگی تلاش کرده است معماری را به ابزاری برای توسعه پایدار تبدیل کند. جایزه‌ای که او بنیان‌گذاری کرده است، امروزه نیز یکی از معتبرترین جوایز معماری در جهان شناخته می‌شود. جایزه معماری آقاخان می‌تواند مشوق و الهام‌بخش خوبی برای نسل‌های جدیدی از معماران، شهرسازان و متفکران فرهنگی باشد.
هیئت داوران جایزه معماری آقاخان چه کسانی هستند؟
منبع عکس: وبسایت The.Akdn. عکاس: نامشخص
هیئت داوران جایزه معماری آقاخان در هر دوره از کارشناسان برجسته بین‌المللی تشکیل می‌شود. این هیئت مسئول انتخاب برندگان جایزه‌ای به ارزش ۱ میلیون دلار آمریکا است؛ همچنین در ژانویه ۲۰۲۵، طی جلسه‌ای از میان صدها پروژه نامزدشده از سراسر جهان فهرست نهایی را انتخاب می‌کند. در دوره ۲۰۲۵، اعضای هیئت داوران عبارت‌اند از:
- آزرا آک‌شامیا (Azra Aksamija)، استاد و مدیر برنامه هنر، فرهنگ و فناوری در موسسه فناوری ماساچوست، آمریکا
- نورا السیه هولتروپ (Noura Al-Sayeh Holtrop)، مشاور پروژه‌های میراث فرهنگی در اداره فرهنگ و آثار باستانی بحرین
- لوسیا آلایس (Lucia Allais)، مدیر مرکز Buell در دانشگاه کلمبیا
- دیوید باسولتو (David Basulto)، بنیان‌گذار وبسایت ArchDailyدر سانتیاگو، شیلی و برلین، آلمان
- ایوون فارل (Yvonne Farrell)، معمار برجسته، عضو آکادمی معماری مندریزیو، سوئیس، بنیان‌گذار دفتر Grafton Architects، دوبلین، ایرلند
- کباج کارانجا (Kabage Karanja)، بنیان‌گذار Cave_bureau، نایروبی، کنیا، استاد طراحی معماری در دانشگاه ییل، آمریکا
- یاکوبا کوناته (Yacouba Konate)، استاد فلسفه در دانشگاه فلیکس هوفویت بوانی، ساحل عاج
- حسن رادوان (Hassan Radoine)، مدیرعامل و استاد تمام در شرکت Citinnov SA برای برنامه‌ریزی یکپارچه سرزمینی و شهرهای هوشمند، دانشگاه پلی‌تکنیک محمد ششم، مراکش
- مون سام وونگ (Mun Summ Wong)، استاد معماری در دانشگاه ملی سنگاپور، بنیان‌گذار دفتر معماری WOHA، سنگاپور
جایزه معماری آقاخان به چه آثاری تعلق می‌گیرد؟
جایزه معماری آقاخان به پروژه‌هایی تعلق می‌گیرد که علاوه‌بر کیفیت طراحی، تاثیرات اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی چشمگیری داشته باشند. تمرکز اصلی نیز بر آثاری است که در جوامع مسلمان اجرا شده‌اند یا به نیازهای آن‌ها پاسخ داده‌اند. پروژه‌هایی که از مصالح بومی استفاده کرده‌اند، بر حفظ میراث فرهنگی موثر بوده‌اند یا توانسته‌اند تعامل اجتماعی را تقویت کنند در اولویت داوری قرار دارند. علاوه‌براین، نوآوری در طراحی، پایداری محیطی و مشارکت جامعه در فرایند ساخت از معیارهای مهم انتخاب برندگان‌اند.
جایزه معماری آقاخان تاکنون به کدامیک از آثار ایرانی تعلق گرفته است؟
بازار بزرگ تبریز. منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Maziar Mimanam
آثار متعددی از ایران، تاکنون (سال ۱۴۰۴ برابر با ۲۰۲۵ میلادی) موفق شده‌اند جایزه معماری آقاخان را دریافت کنند یا در فهرست نهایی این رقابت معتبر قرار بگیرند. این پروژه‌ها اغلب با رویکردی فرهنگی، اجتماعی و بومی طراحی شده‌اند و توانسته‌اند توجه هیئت داوران را به خود جلب کنند. در ادامه، برخی از مهم‌ترین آثار ایرانی برنده یا نامزد این جایزه را مرور می‌کنیم:
- مسجد جامع اردبیل، دریافت جایزه در سال ۱۹۸۶
- خانه فرهنگ زنجان، دریافت جایزه در سال ۱۹۹۲
- بازسازی بازار تبریز، دریافت جایزه در سال ۲۰۰۱
- پل طبیعت تهران، دریافت جایزه در سال ۲۰۱۶
- موزه هنرهای معاصر و مرکز فرهنگی آرگو تهران، دریافت جایزه در سال ۲۰۲۲
- اقامتگاه ماجرا، جزیره هرمز، دریافت جایزه در سال ۲۰۲۵
- میدانگاه مترو جهاد تهران، دریافت جایزه در سال ۲۰۲۵
منبع عکس: وبسایت The.Akdn. عکاس: نامشخص
برخی پروژه‌های ایرانی تاکنون نامزد دریافت جایزه معماری آقاخان بودند که البته برنده نشده‌اند؛ ازجمله:
- خانه آبان اصفهان، نامزد دریافت جایزه در سال ۲۰۱۸
- مدرسه ابتدایی جدگال چابهار، نامزد دریافت جایزه در سال ۲۰۲۰
- بهسازی خیابان انقلاب تهران، نامزد دریافت جایزه در سال ۲۰۲۰
آثار برنده جایزه معماری آقاخان در سال ۲۰۲۵
منبع عکس: وبسایت The.Akdn. عکاس: نامشخص
مراسم اهدای جوایز شانزدهمین دوره معماری آقاخان در ۱۵ سپتامبر ۲۰۲۵ در تالار ملی فیلارمونیک توقته غول ساتبلغان اغلوی، واقع در بیشکک، پایتخت قرقیزستان، با زیبایی هرچه تمام‌تر برگزار شد. جوایز ارزشمند این دوره فقط به معماران تعلق نگرفت، بلکه به تمام دست‌اندرکاران پروژه‌ها ازجمله شهرداری‌ها، سازندگان، کارفرمایان، استادکاران و مهندسانی اهدا شد که نقشی بسزا در تحقق این آثار داشتند. این رویکرد جامع نشان‌دهنده نگاه چندبعدی جایزه به معماری به‌عنوان تلاشی جمعی و اجتماعی است.
جایزه معماری آقاخان در دوره ۲۰۲۵ بار دیگر نشان داد معماری می‌تواند فراتر از زیبایی بصری، به ابزاری برای تحول اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی تبدیل شود. در این دوره، ۷ پروژه از ۶ کشور مختلف ایران، بنگلادش، چین، مصر، پاکستان و فلسطین موفق شدند این جایزه معتبر را دریافت کنند؛ پروژه‌هایی که هریک با رویکردی انسانی، بومی و نوآورانه توانسته‌اند تاثیراتی عمیق بر جوامع خود بگذارند. در ادامه با آثار برنده جایزه معماری آقاخان آشنا می‌شوید:
ایران
ایران با ۲ پروژه شاخص خود، یعنی اقامتگاه بومگردی ماجرا در جزیره هرمز و میدان متروی جهاد در تهران در این دوره حضور داشت که هر ۲ توانستند نظر هیئت داوران را جلب و جایزه را دریافت کنند.
منبع عکس: گوگل مپ. عکاس: Amir Hossein Madadi
اقامتگاه بومگردی ماجرا در جزیره هرمز، که طراحی آن بر عهده گروه معماری زاو بوده، مجموعه‌ای از گنبدهای رنگارنگ است که با الهام از خاک‌های سرخ جزیره، فضایی منحصربه‌فرد برای گردشگران به شمار می‌آید. این پروژه با بهره‌گیری از مصالح بومی و تکنیک‌های ساخت سنتی، زیبایی طبیعی منطقه را برجسته کرده و بر توسعه گردشگری پایدار و اشتغال‌زایی محلی نیز موثر بوده است. داوران، این پروژه را منظومه‌ای پویا از فضاهای متنوع توصیف کرده‌اند که به‌تدریج اقتصاد جایگزین گردشگری را در منطقه شکل می‌دهد.
منبع عکس: وبسایت Isoarch.ir. عکاس: نامشخص
میدان متروی جهاد، در تهران، بازطراحی‌شده توسط استودیوی معماری کا، نمونه‌ای موفق از احیای فضای شهری فرسوده است. این میدان با استفاده از آجرهای دست‌ساز محلی، به مکانی گرم برای عبور و تجمع شهروندان تبدیل شده است. هیئت داوران این پروژه را تجلی پیوند معماری معاصر و میراث غنی ایرانی دانسته‌اند که بافتی لطیف و انسانی به فضای شهری بخشیده است.
بنگلادش
منبع عکس: وبسایت The.Akdn. عکاس: نامشخص
پروژه خودی باری، که طراحی آن بر عهده مارینا تبسم بوده است، پاسخی نوآورانه به بحران‌های اقلیمی و جابه‌جایی‌های جمعیتی در بنگلادش به شمار می‌آید. این سازه‌های سبک و تکرارشدنی با استفاده از بامبو و فولاد ساخته شده‌اند و برای جوامع آسیب‌دیده، سرپناهی امن و پایدارند. داوران، پروژه خودی باری را بهدلیل نگاه عمیق زیست‌محیطی و نقش آن در ارتقای جایگاه بامبو، به‌عنوان مصالح ساختمانی جهانی تحسین کرده‌اند.
چین
منبع عکس: وبسایت The.Akdn. عکاس: نامشخص
مرکز اجتماعی روستای ووسوتوی غربی، در شهر هوهوت را شرکت طراحی معماری مغولستان داخلی ساخته است. این مرکز با بهره‌گیری از آجرهای بازیافتی، فضایی برای تعامل فرهنگی و اجتماعی میان ساکنان محلی، ازجمله مسلمانان هویی، فراهم کرده است. هیئت داوران این پروژه را نمونه‌ای از معماری فراگیر دانسته که بستری برای هم‌زیستی و مشارکت انسانی در دل جامعه‌ای چندقومیتی ایجاد کرده است.
مصر
منبع عکس: وبسایت The.Akdn. عکاس: نامشخص
طرح احیای شهر تاریخی اسنا، توسط شرکت تکوین، نمونه‌ای از بازآفرینی شهری با رویکرد فرهنگی و اجتماعی است. این پروژه با تلفیق مداخلات فیزیکی، برنامه‌های اقتصادی و راهبردهای خلاقانه، توانسته شهری فراموش‌شده را به مقصدی پررونق برای گردشگری فرهنگی تبدیل کند. داوران، این پروژه را بهدلیل توانایی در بازسازی متابولیسم شهری و پاسخ‌گویی به چالش‌های معاصر، شایسته تقدیر دانسته‌اند.
پاکستان
منبع عکس: وبسایت The.Akdn. عکاس: نامشخص
ویژن پاکستان، در اسلام‌آباد توسط استودیوی دی‌بی طراحی شده است؛ ساختمانی چندمنظوره با نمایی رنگارنگ و الهام‌گرفته از هنرهای دستی پاکستانی و عربی. این بنا، که مقر ۱ موسسه خیریه است، با هدف توانمندسازی جوانان محروم، ازطریق آموزش‌های حرفه‌ای فعالیت می‌کند. هیئت داوران این پروژه را بهدلیل طراحی روشن، اقتصادی و سرشار از نور طبیعی، نمادی از آموزش نوین و معماری اجتماعی دانسته‌اند.
فلسطین
منبع عکس: وبسایت The.Akdn. عکاس: نامشخص
کابینت شگفتی‌ها، اثر ای‌ای آناستاس، فضایی چندمنظوره و غیرانتفاعی است که با همکاری صنعت‌گران و پیمانکاران محلی ساخته و به مرکزی برای خلاقیت، طراحی و یادگیری تبدیل شده است. این پروژه با تمرکز بر تولید فرهنگی و بیان هویت ملی، الگویی از معماری مقاومتی ارائه می‌دهد. داوران این اثر را نمونه‌ای از معماری ارتباطی دانسته‌اند که در فرهنگ و مقاومت ریشه دارد.
جایزه معماری آقاخان چقدر است؟
منبع عکس: وبسایت The.Akdn. عکاس: نامشخص
جایزه معماری آقاخان یکی از ارزشمندترین جوایز معماری در سطح جهانی است که از نظر اعتبار حرفه‌ای و مالی جایگاهی ویژه دارد. مجموع مبلغ این جایزه ۱ میلیون دلار آمریکا است که میان پروژه‌های برگزیده و برنده هر دوره تقسیم می‌شود. این رقم چشمگیر نشان‌دهنده تعهد بنیاد آقاخان به حمایت از معماری‌‌هایی است که به بهبود کیفیت زندگی، حفظ میراث فرهنگی و توسعه پایدار در جوامع مسلمان کمک می‌کنند.
در هر دوره، هیئت داوران پس از بررسی دقیق صدها پروژه از سراسر جهان، معمولا ۵ تا ۷ پروژه را به‌عنوان برنده انتخاب می‌کنند. مبلغ جایزه به‌گونه‌ای تقسیم می‌شود که نه‌تنها معماران، بلکه سایر عوامل موثر در تحقق پروژه، ازجمله شهرداری‌ها، کارفرمایان، مهندسان، استادکاران و سازندگان سهمی دریافت می‌کنند. این رویکرد نشان‌دهنده نگاه جامع و مشارکتی جایزه آقاخان به فرایند معماری است.
نکته مهم اینکه جایزه آقاخان برخلاف بسیاری از جوایز دیگر، فقط به طراحی‌های پرزرق‌وبرق یا پروژه‌های پرهزینه تعلق نمی‌گیرد؛ بلکه به آثاری اهدا می‌شود که با منابع محدود توانسته‌اند تاثیرات عمیق اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی ایجاد کنند. همین ویژگی سبب شده است این جایزه به الگویی الهام‌بخش برای معماران و برنامه‌ریزان شهری در سراسر جهان تبدیل شود.
جایزه «چیرمندز اورد» (Chairman’s Award) معماری آقاخان چیست؟
منبع عکس: وبسایت Commercialinteriordesign.Com. عکاس: نامشخص
علاوه‌بر جایزه اصلی معماری آقاخان، که به پروژه‌های برجسته تعلق می‌گیرد، جایزه‌ای ویژه با عنوان «چیرمندز اورد» یا به‌اصطلاح «جایزه ویژه رئیس» وجود دارد. این جایزه به افرادی برجسته اهدا می‌شود که در طول زندگی حرفه‌ای خود، بر معماری، فرهنگ یا مطالعات هنر اسلامی بسیار تاثیرگذار بوده‌اند. برخلاف جایزه اصلی، که به پروژه‌های خاص تعلق می‌گیرد، جایزه اصلی معماری آقاخان نوعی قدردانی از دستاوردهای فردی و نقش ماندگار آن‌ها در شکل‌گیری اندیشه معماری در جهان اسلام است.
جایزه «چیرمندز اورد» را رئیس کمیته جایزه آقاخان اهدا می‌کند. این جایزه معمولا به چهره‌هایی تعلق می‌گیرد که نقشی مهم در شکل‌گیری گفتمان معماری در جهان اسلام داشته‌اند. برخی از دریافت‌کنندگان مشهور این جایزه عبارت‌اند از:
- حسن فتحی: معمار مصری که بهدلیل احیای معماری بومی و استفاده از مصالح سنتی شناخته می‌شود.
- جفری باوا: معمار سریلانکایی که در معماری گرم‌سیری و تلفیق طبیعت با فضا پیشگام است.
- رفعت چادری: معمار و نظریه‌پرداز برجسته اهل ترکیه
- اولگ گرابر: یکی از مورخان هنر اسلامی و استاد دانشگاه هاروارد که تاثیری عمیق در مطالعات معماری اسلامی داشته است.
جایزه «چیرمندز اورد» درواقع ادای احترام به کسانی است که فراتر از طراحی، در شکل‌دادن به اندیشه و فرهنگ معماری موثر بوده‌اند.
سوالات متداول
موسس جایزه معماری و بنیاد آقاخان که بود؟
جایزه معماری آقاخان و بنیاد شبکه توسعه آقاخان را کریم آقاخان چهارم یا شاهزاده کریم آقاخان بنیان‌گذاری کرده است.
جایزه معماری آقاخان چند سال یک‌بار برگزار می‌شود؟
جایزه معماری آقاخان به‌صورت دوره ۳ساله برگزار می‌شود.
بنیاد شبکه توسعه آقاخان در چند کشور فعالیت دارد؟
شبکه توسعه آقاخان مجموعه‌ای از موسسات غیرانتفاعی را در بر می‌گیرد که در زمینه‌های آموزش، سلامت، فرهنگ، توسعه اقتصادی، محیط زیست و معماری در بیش از ۳۰ کشور فعالیت می‌کنند.
جایزه معماری آقاخان چقدر است؟
جایزه معماری آقاخان در مجموع ۱ میلیون دلار آمریکا است که میان پروژه‌های برگزیده و برنده هر دوره تقسیم می‌شود.
دیدگاه شما چیست؟